Στην περιοχή όπου βρίσκεται υπό κατασκευή το συνεχόμενο φράγμα Ιλαρίωνα της ΔΕΗ, εξ αιτίας του οποίου, το 2012 ο χώρος θα πλημμυρίσει και θα μετατραπεί σε λίμνη! Λίγος χρόνος απομένει ως τότε, γι΄ αυτό και η Λ΄ Εφορεία Αρχαιοτήτων καταβάλλει τεράστιες προσπάθειες ώστε να ολοκληρωθεί το σωστικό της έργο (με χρηματοδότηση της ΔΕΗ Α. Ε.) το οποίο αυτή τη στιγμή βρίσκεται στην πιο αποδοτική φάση του. Κι αυτό, όπως λέει η Δρ Γεωργία Καραμήτρου - Μεντεσίδη προϊσταμένη της Εφορείας, όχι μόνον γιατί έχει πλέον διαπιστωθεί περίτρανα η διαρκής κατοίκηση του χώρου από τα νεολιθικά χρόνια αλλά έχουν έρθει στο φως σπουδαία ευρήματα που εντάσσουν την περιοχή στον αρχαιολογικό - ιστορικό χάρτη, αλλάζοντας τα έως τώρα δεδομένα.
Από το 2004 άρχισε το ανασκαφικό πρόγραμμα ενώ ήδη από το 1985 είχε αρχίσει η έρευνα και η μελέτη της περιοχής, όπου αποκαλύφθηκαν δεκάδες θέσεις (οι περισσότερες προϊστορικές) κατά μήκος του μέσου ρου του Αλιάκμονα από την Αιανή έως το Βελβεντό, που σήμερα καλύπτονται για πολλούς μήνες από τα νερά της τεχνητής λίμνης του φράγματος Πολυφύτου.
«Ο χώρος ήταν ιδανικός για να προσελκύει το ενδιαφέρον των ανθρώπων για μόνιμη εγκατάσταση, περιζήτητος για τη διαβίωσή τους διαχρονικά και δεν θα τον εγκατέλειπαν εύκολα», λέει Γεωργία Καραμήτρου - Μεντεσίδη. «Πιο συγκεκριμένα διαπιστώσαμε ότι και στους αγρούς δίπλα στο ποτάμι, όπου δεν υπήρχαν επιφανειακές ενδείξεις και το χώμα ήταν λίγο, τις αρχαιότητες κάλυπτε ένα παχύ στρώμα λάσπης με πολλή άμμο, την "λούνη" κατά τη ντοπιολαλιά».
Ετσι: Στα αδιατάρακτα στρώματα της Νεολιθικής Εποχής και της Εποχής Χαλκού στην περιοχή του Λογκά αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα κατοικιών με συνοδευτικούς λάκκους, πίθους και εστίες, καθώς και εγχυτρισμοί (δηλαδή ταφές σε αγγεία). Πήλινα αγγεία από τα οποία τα περισσότερα είναι μεγάλα αποθηκευτικά, καθώς και πήλινα ειδώλια (ανθρωπόμορφα, ζωόμορφα, αγκυρόσχημα, πτηνόμορφα) είναι μεταξύ των ευρημάτων. Στα εργαλεία περιλαμβάνονται λίθινα τριπτά και πελεκητά, εργαλεία από πυριτόλιθο και οψιανό (υλικό σπάνιο στην περιοχή) καθώς και οστέινα. Η υφαντική δραστηριότητα εξάλλου δηλώνεται από τα υφαντικά βάρη (δηλαδή τις αγνύθες), τα αποστρογγυλεμένα όστρακα με οπή αλλά και από τα σφονδύλια και τα πηνία, καθώς και οστέινες βελόνες.
Στο χώρο της λεκάνης του Λογκά έχουν ανασκαφθεί γύρω στους 100 ταφικούς περιβόλους και λιθοσωροί της Πρώιμης και Μέσης Εποχής Χαλκού ενώ με βεβαιότητα το νεκροταφείο εκτείνεται σε πολύ μεγαλύτερη έκταση. Αποκαλύφθηκαν 100 ανθρώπινες ταφές καθώς και σκελετοί ιπποειδών, που συνοδεύουν τους νεκρούς. Οι λίθινοι περίβολοι περιέχουν λακκοειδείς ταφές, κιβωτιόσχημες ή ταφές σε αγγεία. Και ανάμεσα στα κτερίσματα υπάρχει οπλισμός ή λίθινα περίαπτα και όστρεα.
Σημαντικότατο εύρημα όμως αποτελεί ένα χάλκινο τριγωνικό εγχειρίδιο με τρεις οπές για την προσήλωσή του σε λαβή από άλλο υλικό. «Μπορεί να συγκριθεί με παρόμοιο που είχε βρεθεί σε τάφο με ένταξη στα 2140-1680 π. Χ. στην παραλίμνια, επίσης, θέση Τούρλα Γουλών, δεξιά του ρου του Αλιάκμονα. Το μαχαίρι, πέρα από χρηστικό, όπλο ή εργαλείο, αποτελεί και αντικείμενο κύρους, δύναμης και γοήτρου, ενώ το γεγονός της ανεύρεσης σε δύο ταφές δείχνει πλούσιες επαφές με το νότο, αφού όμοια απαντώνται στην Κρήτη με μικρή διασπορά στην Πολιόχνη Λήμνου, την Λέρνα Αργολίδας και ένα στην Αλβανία ενώ παρόμοιου τύπου αλλά της Μέσης Εποχής Χαλκού έχει βρεθεί στο Σέσκλο της Θεσσαλίας»,όπως λέει η κυρία Γεωργία Καραμήτρου - Μεντεσίδη. Σε άλλο τμήμα της λεκάνης του Λογκά εξάλλου ανασκάπτεται Νεκροταφείο Ύστερης Εποχής Χαλκού και Πρώιμης Εποχής Σιδήρου, με κιβωτιόσχημες ταφές πλούσια κτερισμένες με αγγεία και κοσμήματα.
Είναι φανερό δηλαδή ότι στις κοιλάδες και τις πεδινές ζώνες του Αλιάκμονα _του μεγαλύτερου σε μήκος ποταμού στη χώρα _ ιδιαίτερα σε αυτή του μέσου ρου, αναπτύχθηκαν ήδη από τα προϊστορικά χρόνια σημαντικές εγκαταστάσεις, οι οποίες εξελίχθηκαν σε σημαντικές πόλεις στα πρώτα ιστορικά χρόνια. Στα φαράγγια και τις στενωπούς του αναπτύχθηκαν στα βυζαντινά χρόνια τα κάστρα - φρούρια, οι πόλεις κοντά σε αυτά και οι μοναστηριακές εγκαταστάσεις στα πιο δυσπρόσιτα σημεία.
