Το γεγονός ότι οι Ρωμαίοι προτιμούσαν τον μόλυβδο δεν αμφισβητείται καθώς πλειάδα γραπτών και αρχαιολογικών πηγών μας πληροφορούν για την χρήση του σε καλλυντικά, βαλλιστικά όπλα, σαρκοφάγους, σωληνώσεις, καταδεσμούς, μέσα γραφής και μαγειρικά σκεύη καθώς και τα sapa και deftutum, δηλ. κρασί βρασμένο μέσα σε κεραμικά αγγεία. Αλλά σχεδόν όλες οι νέες δημοσιεύσεις που πραγματεύονται την χρήση του μολύβδου στην αρχαία Ρώμη αγνοούν τα δεδομένα που προκύπτουν από τις οστεολογικές αποδείξεις.
Λίγα ή πολλά
Η σύγχρονη ιατρική μας επιτρέπει να κατανοήσουμε ότι μεταβολικές ανωμαλίες δημιουργούνται από έλλειψη θρεπτικών ουσιών: έλλειψη βιταμίνης C δημιουργεί σκορβούτο, έλλειψη βιταμίνης D προκαλεί ραχίτιδα. Αλλά μπορούν επίσης να προκληθούν από την λήψη υπερβολικών ποσοτήτων μιας ουσίας όπως φθοριούχο άλας, υδράργυρο, αρσενικό ή μόλυβδο.
Ο μόλυβδος είναι ένα βαρύ μέταλλο, στοιχείο που δεν απαιτείται για τις μεταβολικές λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού, σε αντίθεση με τις βιταμίνες C ή D. Το στοιχείο αυτό βρίσκεται εύκολα και με φυσικό τρόπο από το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον, τόσο το αρχαίο όσο και το σύγχρονο. Ωστόσο, οι φυσικές ιδιότητες του μολύβδου που το καθιστούν σφυρηλατήσιμο, ώθησε τους ανθρώπους να το χρησιμοποιούν σε μια ευρεία ποικιλία αντικειμένων με αποτέλεσμα την έκθεσή τους σε βαριά μεταλλική τοξικότητα για χιλιετίες. Ο κίνδυνος από τον μόλυβδο δεν είχε εκτιμηθεί πλήρως μέχρι το 2ο μισό του 20ου αιώνα, όπου και άρχισε να αφαιρείται από οικιακά αγαθά όπως χρώματα και καύσιμα.
Ο βασικότερος κίνδυνος του μολύβδου, ο οποίος είναι και ο λόγος που είναι τοξικός, είναι ο τρόπος με τον οποίο επεμβαίνει στα ένζυμα του ανθρώπινου σώματος. Ο μόλυβδος στην ουσία μιμείται τις ιδιότητες των υπόλοιπων μετάλλων που είναι βασικές για τις βιολογικές λειτουργίες. Αλλά καθώς ο μόλυβδος δεν λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο όπως τα υπόλοιπα μέταλλα, επηρεάζει ενζυματικές αντιδράσεις που βασίζονται σε στοιχεία όπως ασβέστιο, σίδηρο και ψευδάργυρο τα οποία διαταράσσονται σημαντικά. Η πιο καταστροφική ενζυματική αντίδραση που προκαλεί ο μόλυβδος είναι η παραγωγή αιμοσφαιρίνης ή ερυθρών αιμοσφαιρίων, που μπορεί να προκαλέσει αναιμία. Γι΄αυτό τον λόγο σήμερα οι γιατροί διαπιστώνουν αναιμία σε ένα άτομο με δηλητηρίαση από μόλυβδο. Ο μόλυβδος είναι ιδιαίτερα προβληματικός διότι παραμένει στο ανθρώπινο σώμα για μεγάλο χρονικό διάστημα όταν απορροφάται, εισπνέεται ή καταπίνεται. Το μεγαλύτερο μέρος του μολύβδου αποθηκεύεται στα κόκκαλα και στα δόντια. Ωστόσο, μπορεί να καθαριστεί από το ανθρώπινο σώμα με εκκρίσεις μέσω των νεφρών και των ούρων, μια πολύ αργή διαδικασία που επιταχύνεται σήμερα με την βοήθεια σχηματισμού χηλικής ένωσης.
Μετρήσεις μολύβδου
Στην σύγχρονη κοινωνία η δηλητηρίαση από μόλυβδο διαγιγνώσκεται μέσω αιματολογικών εξετάσεων προκειμένου να καθοριστούν τα επίπεδα μολύβδου στο σώμα. Με τα αρχαία υπολείμματα όμως δεν έχουμε καν δείγμα αίματος με αποτέλεσμα να εξετάζουμε τα επίπεδα μολύβδου σε οστά και στην αδαμαντίνη των δοντιών. Πιθανότατα η πρώτη και μοναδική έρευνα που μετρά τα επίπεδα μολύβδου σε σκελετούς από την αρχαία Ρώμη είναι αυτή που έλαβε δείγματα από δύο αρχαία νεκροταφεία, το Casal Bertone και το Castellaccio Europarco (1ος – 3ος αιώνας μ.Χ.), που βρίσκονται κοντά στην Ρώμη. Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε από την Janet Montgomery, και περιελάμβανε επίσης διακόσια (200) δείγματα από την Βρετανία από την Νεολιθική μέχρι και την Ύστερη Μεσαιωνική περίοδο.
Συγκεντρώσεις μολύβδου σε Βρετανία και Ρώμη
Σε ένα από τα διαγράμματα παρουσιάζεται η συγκέντρωση μολύβδου στα Ρωμαϊκά δείγματα. Αυτό που μπορεί κάποιος να παρατηρήσει είναι ότι υπάρχουν χαμηλά επίπεδα μολύβδου στις πρώιμες περιόδους της Βρετανίας (Νεολιθική μέχρι Εποχή του Σιδήρου) και μετά την πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (5ος – 7ος αιώνας μ.Χ.). Τι σημαίνουν όμως οι αριθμού στην κλίμακα Κανονική (Normal) σε Δηλητηρίαση από μόλυβδο (Lead Poisoned); Οι υποδείξεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και του Κέντρου Ελέγχου Νοσημάτων είναι ότι τα παιδιά δεν πρέπει να έχουν παραπάνω από 1 mg/kg μολύβδου στα οστά τους (ή 10 ug/dL μέτρηση στο αίμα). Γυρνώντας πίσω στην ανάγνωση του διαγράμματος, κανένας δεν δηλητηριάστηκε από μόλυβδο στην Νεολιθική εποχή. Στην Εποχή του Σιδήρου κάποιοι άνθρωποι βρίσκονται πάνω από τα προτεινόμενα όρια. Η Αυτοκρατορική περίοδος είναι ιδιαίτερη: έχουμε ανθρώπους που πολύ αυξημένα επίπεδα μολύβδου που φτάνουν μέχρι και τα 30 mg/kg, το οποίο σημαίνει 30 φορές υψηλότερο από τις σημερινές συστάσεις ασφαλείας! Στην πραγματικότητα, αυτό το επίπεδο είναι τρεις φορές παραπάνω από το επίπεδο μολύβδου που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας θεωρεί ως «πολύ αυστηρή δηλητηρίαση από μόλυβδο».
Μέσες τιμές συγκέντρωσης μολύβδου σε Βρετανία και Ρώμη
Το διάγραμμα παρουσιάζει τα Ρωμαϊκά δείγματα ξεχωριστά από τα Βρετανικά. Πρόκειται για μέσες τιμές συγκέντρωσης μολύβδου σε ανθρώπινα οστά. Υπάρχει μια ορατή αιχμή στα Βρετανικά δείγματα κατά την Ρωμαϊκή περίοδο, αλλά οι ίδιοι οι Ρωμαίοι έχουν πολύ υψηλότερα, τουλάχιστον μέχρι τον Μεσαίωνα, όταν οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν πάλι τον μόλυβδο.
Δεν είναι ξεκάθαρο ακόμη τι σημαίνουν ακριβώς αυτά τα δεδομένα, τίποτα παραπάνω ίσως από το ότι κάποιοι άνθρωποι πιθανότητα δηλητηριάστηκαν από μόλυβδο ενώ άλλοι όχι. Το μέγεθος του δείγματος είναι μικρό, και το πιο σημαντικό, δεν είναι ξεκάθαρο που ζούσαν αυτοί οι άνθρωποι. Αυτό σημαίνει ότι αν οι άνθρωποι που θάφτηκαν στα αρχαία νεκροταφεία του Casal Bertone και Castellaccio Europarco ζούσαν σε μια βιομηχανική περιοχή της εποχής ή ήταν απλά μεταλλοτεχνίτες, τότε είχαν μεγαλύτερη πιθανότητα να εκτεθούν σε υψηλά επίπεδα μολύβδου από ανθρώπους που ζούσαν σε οικιστικές περιοχές. Αυτό που είναι ξεκάθαρο όμως είναι ότι η δηλητηρίαση από μόλυβδο είναι κάτι που δεν το επιζητάς. Άνθρωποι με υψηλό επίπεδο συγκέντρωσης μολύβδου είχαν την τάση να παρουσιάζουν σημαντικές νευρολογικές αλλαγές – ο όγκος στον εγκέφαλο οδηγούσε σε κρίσεις επιληψίας και πονοκεφάλους, επιθετική συμπεριφορά, απώλεια προσωρινής μνήμης και ψεύδισμα στον προφορικό λόγο – καθώς και άλλα προβλήματα όπως αναιμία και δυσκοιλιότητα.
Το τέλος μιας Αυτοκρατορίας;
Η χρήση του μολύβδου οδήγησε στην πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας; Πιθανότατα, όχι. Ναι, υπήρξε αυξημένη παραγωγή μολύβδου στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία όπως το γνωρίζουμε από ιστορικές πηγές, ευρήματα και τώρα και από ανθρώπινους σκελετούς. Όμως τα δεδομένα – την δεδομένη χρονική στιγμή – δεν οδηγούν στο συμπέρασμα της υψηλής συγκέντρωσης μολύβδου καθολικά σε όλο τον πληθυσμό. Περισσότερη έρευνα αυτού του είδους θα πρέπει να διενεργηθεί προκειμένου να εξετασθεί από ανθρωπολογικής απόψεως ποιες ήταν οι πιθανές παρενέργειες που είχε ο μόλυβδος στον πληθυσμό της Ρώμης και της Αυτοκρατορίας. Ευτυχώς, αναμένουμε περισσότερα αποτελέσματα μέσα στον χρόνο καθώς αναλυτικότερες βιοχημικές εξετάσεις θα διενεργηθούν σε αυτούς τους σκελετούς.
