1. Όλοι οι πολιτικοί δίχως εξαίρεση διακατέχονται από φιλοδοξία. Ξοδεύουν αφθονία ενέργειας, χρήματος και χρόνου για να...
βρεθούν σε ένα έδρανο της Βουλής και να “αφήσουν έργο”. Παρά την όποια φαινομενική ευφυΐα τους (τουλάχιστον όσοι έχουν κάποιο τέτοιο καταπίστευμα από τη Μητέρα Φύση), μοιάζουν ανίκανοι να δουν το απλό γεγονός πως μακροπρόθεσμα η επιθυμία τους, όσο βαθιά κι αν είναι, πεθαίνει, και το έργο τους, όσο μεγάλο κι αν μοιάζει στον καιρό τους, αποκαθηλώνεται, ερειπώνεται και τελικά επικαλύπτεται με το λούστρο της λησμονιάς στα γυρίσματα της γης γύρω από τον ήλιο – γιατί αυτά τα τριγυρίσματα είναι για μας ο χρόνος.
Τι απέμεινε από τη μεγαλειώδη μα αιματοβαμμένη προέλαση του Αλεξάνδρου Μακεδόνα στην ανατολή; Λίγες κομματιασμένες κολόνες σκόρπιες εδώ κι εκεί σε απόμακρες κοιλάδες και το όνομα μιας πόλης που σε τίποτε άλλο δεν θυμίζει πια τον ιδρυτή της.
Ο Ιουστινιανός άφησε πιο πολλά ενθυμήματα σε αρχιτεκτονήματα όπως η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη και τα ψηφιδωτά στη Ραβένα και, ίσως σημαντικότερο, τον πασίγνωστο Κώδικα Νόμων που συνόψισε το Ρωμαϊκό Δίκαιο κι έγινε η βάση του Δικαίου και νομικών συστημάτων στην Ευρώπη. Αλλά ποιος γνωρίζει πια τους σοφούς που επέβλεψαν αυτά τα έργα;
Και τι απέμεινε από το ένδοξο Τρίτο Ράιχ του Χίτλερ που θα διαρκούσε 1000 χρόνια;Μόνο οι περίφημοι δρόμοι του, τα Autobahn, και οι φούρνοι όπου κάηκαν εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίων και το Mein Kampf Ο αγώνας μου με τα παραληρήματα του μανιακού δικτάτορα.
Είναι και το οικοδόμημα του υπαρκτού σοσιαλισμού στη Σοβιετική Ένωση που άρχισε στη Ρωσία του Λένιν το 1917 και γιγαντώθηκε επί Στάλιν ωσότου κατέρρευσε το 1989 και τώρα είναι ανύπαρκτο.
Αλλά, για να έλθουμε πιο κοντά, τι απέγινε η θρυλική “Αλλαγή” του Ανδρέα Παπανδρέου και ο πράσινος ήλιος του ΠΑΣΟΚ, που ξεμυάλισε με μίζες τις μίζερες μάζες; Ο πράσινος ήλιος είναι στη δύση του, τις μίζες τις έχουν αναλάβει άλλοι λαοπλάνοι και οι μάζες είναι ακόμα πιο μίζερες.
Ποιος θυμάται τώρα ή νοιάζεται στο ελάχιστο για τις χιλιάδες των βουλευτών, υπουργών, υφυπουργών και πρωθυπουργών και το “έργο” τους; …Μένουν όσα οι άνθρωποι βρίσκουν χρήσιμα και τα μεταδίδουν από γενεά σε γενεά.
2. Το πιο χρήσιμο πράγμα είναι, μου φαίνεται, να γνωρίζουμε τι όντως είναι χρήσιμο. Κι ένα πράγμα αναμφίβολα χρήσιμο είναι η κατανόηση του χρόνου καθεαυτού και της δράσης μας. Ανάλογα με την κατανόηση μας του χρόνου θα διαμορφωθεί και η δράση μας.
Πολλά μας έχουν πει για τον χρόνο οι σοφοί του κόσμου. Εγώ προσωπικά δεν καταλαβαίνω τα μαθηματικά του Αϊνστάιν που διατυπώνουν τις λεπτές πτυχές της Σχετικότητας και του χωρόχρονου. Αλλά οι παλαιοί σοφοί μας κληροδότησαν πολλές πληροφορίες για το θέμα.
Χρόνος για μας είναι συνήθως μια γραμμική προέκταση, ας πούμε, οι πρότερες χιλιετίες, έπειτα 1900, 1950, 2000, 2050 κλπ. Έτσι όλοι γεννιόμαστε, νομίζουμε, μια ημερομηνία (πχ 1940), μεγαλώνουμε και πεθαίνουμε μερικές δεκαετίες αργότερα (πχ 2020). Σε αυτή τη γραμμική διάσταση ζουν και κινούνται οι πλείστοι άνθρωποι. Ακόμα και οι θρησκόληπτοι των πολυπληθών μονοθεϊστικών λατρειών του Ιουδαϊσμού, Χριστιανισμού, Μωαμεθανισμού (και Μαρξισμού), έστω κι αν (εκτός αυτοί του Μαρξισμού) πιστεύουν σε μια μεταθανάτια ζωή που θα διαρκέσει αιώνια! Αυτή η αντίληψη του χρόνου ουσιαστικά μετρά την περιφορά του πλανήτη μας γύρω από τον ήλιο (ένα έτος) και την περιστροφή του γύρω από τον άξονά του (μία ημέρα).
3. Αυτή η κοινή συμβατική θεώρηση πρέπει να είναι πολύ επιφανειακή. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κάτι που είναι “χρόνος” και κινείται ως ροή. Διάφορα πλάσματα κινούνται κι αυτά, ή φυσικές ενέργειες, κινούν πράγματα στον χώρο. Όλες αυτές οι κινήσεις μετριούνται σε ώρες κλπ, που είναι υποδιαιρέσεις των δύο κινήσεων της γης, γύρω από τον εαυτό της και γύρω από τον ήλιο.
Η μόνη “ροή χρόνου” για μας είναι η βιολογική κίνηση της ανάπτυξης του οργανισμού μας: ταχύτατη στη βρεφική μας ηλικία, αυτή επιβραδύνεται βαθμιαία μα τόσο αργά που να μην τη νιώθουμε άμεσα και τελικά γίνεται αργή κίνηση φθοράς και αρρώστιας ως την οριστική και αναπότρεπτη κατάρρευση του σώματος στον θάνατο.
Ο μόνος χρόνος για μας στον κόσμο αυτό είναι η διάρκεια της ενσωματωμένης ζωής μας.
4. Υπάρχει όμως και άλλη θεώρηση του χρόνου – η επανάληψη, μετεμψύχωση, μετενσάρκωση, επαναγέννηση ή επανενσωμάτωση. Πολλοί άνθρωποι αναθυμούνται ξαφνικά πως έχουν ξαναβρεθεί σε μέρος που δεν είχαν πάει στο παρελθόν και το αναγνωρίζουν˙ ή αναγνωρίζουν ένα πρόσωπο που δεν είχαν ξαναδεί˙ ή γνωρίζουν την εξέλιξη μιας σύντομης διαδοχής γεγονότων που ξετυλίγεται στο παρόν για πρώτη φορά.
Ορισμένες σύγχρονες θρησκείες όπως ο Βουδισμός και ο Ινδουισμός διδάσκουν πως κάθε άνθρωπος περνά από πολλές ενσαρκώσεις, ακόμα και ζώων ή φυτών, για να αποκτήσει εμπειρίες, να ξεπληρώσει χρέη και τελικά να φθάσει σε μια ανώτερη μορφή, στην τελείωση ή ολοκλήρωση του Εαυτού του.
Στην αρχαιότητα η ιδέα αυτή ήταν γνωστή στους Κέλτες και στους Σκανδιναβούς. Ήταν επίσης γνωστότατη σε μερικούς προσωκρατικούς φιλοσόφους όπως ο Αναξίμανδρος και ο Εμπεδοκλής. Την υιοθέτησαν επίσης οι Ορφικοί και οι Πυθαγόρειοι και αργότερα οι Στωικοί και οι Πλατωνιστές.
Η πανάρχαια Βεδική Παράδοση των Ινδιών δίδασκε πιο συγκεκριμένα, όπως ο Πλάτων και αργότερα η φιλοσοφία του Ερμή Τρισμέγιστου στην Αίγυπτο, πως οι άνθρωποι πεθαίνουν και ξανα-ενσωματώνονται σε ευνοϊκές ή δυσμενείς συνθήκες ανάλογα με τις πράξεις τους: καλές πράξεις επιφέρουν επανενσωμάτωση σε ευνοϊκές συνθήκες˙ κακές πράξεις επιφέρουν επανενσωμάτωση σε δυσμενείς συνθήκες. Καλές πράξεις είναι ενάρετες κι έχουν κίνητρο τη δικαιοσύνη και την αληθινή ευημερία των άλλων. Κακές είναι παράνομες ή εγωιστικές πράξεις που έχουν κίνητρο τη δική μας καλοπέραση σε βάρος άλλων ανθρώπων.
Ολόκληρο το σύμπαν δημιουργείται και καταλύεται πάλι και πάλι σε πολύ μεγάλες περιόδους. Και η ιδέα αυτή αποτελούσε κοινή πίστη σε ορισμένους αρχαίους λαούς όπως οι Ινδοί. Τη βρίσκουμε στους Στωικούς επίσης και στους Σκανδιναβούς. Η Βεδική Παράδοση των Ινδών παρουσιάζει την εξέλιξη της δημιουργίας με όλους τους κόσμους και όλα τα πλάσματα ως μέρα του Μπραχμά, του Δημιουργού, και την κατάλυση ή απόσυρσή της ως νύχτα του Μπραχμά. Την παρουσιάζει επίσης ως εκπνοή και εισπνοή της Δημιουργικής Αρχής στην αιωνιότητα, δίχως ξεκίνημα και δίχως τέλος.
5. Ποιος μπορεί να μας πει με βεβαιότητα ποια είναι η Αλήθεια; Κανείς που ξέρουμε δεν έχει γυρίσει από την μεταθανάτια κατάσταση να μας πει τι ακριβώς γίνεται. Υπάρχουν μόνο οι θρησκείες και τα φιλοσοφικά συστήματα που μιλάνε για την επανενσωμάτωση. Ενώ η γραμμική θεώρηση του χρόνου είναι συνηθισμένη σε μας τους ανθρώπους της Δύσης, μόλις την εξετάσεις λίγο βαθύτερα, βλέπεις πως δεν έχει πολύ λογικό υπόβαθρο και δεν εξηγεί τις διαφορές και αντιθέσεις που παρατηρούμε γύρω μας. Αντίθετα η θεώρηση της επαναληπτικής κίνησης και της επανενσωμάτωσης μοιάζει να υποστηρίζεται από τις εμπειρίες των ανθρώπων που αναγνωρίζουν πρόσωπα, τοπία και γεγονότα, ενώ τα συναντούν για πρώτη φορά˙ μοιάζει επίσης να εξηγεί ανισότητες και διαφορές.
Πάντως, διαφορετικές είναι οι επιθυμίες, αξίες και πράξεις του ανθρώπου που μένει μόνο στον γραμμικό χρόνο και διαφορετικές αυτού που έχει αποδεχθεί τη δυνατότητα της επανενσωμάτωσης και, ας πούμε, ανέλιξης στην αιωνιότητα.
Ο πρώτος θέλει να ικανοποιήσει γρήγορα τις επιθυμίες του. Τέτοια είναι η μεγάλη πλειονότητα των πολιτικών: η φιλοδοξία τους ωθεί προς την εξουσία. Θέλουν να ελέγχουν, όπως νομίζουν, να κυβερνούν και να ρυθμίζουν πράγματα και περιστάσεις για να βελτιώσουν, λένε, τις συνθήκες του λαού. Αλλά στην πραγματικότητα, επιδιώκουν τις προσωπικές φιλοδοξίες τους για εξουσία, εύκολα εκφέρουν αναλήθειες για να κερδίσουν τους εύπιστους ψηφοφόρους κι επιδίδονται σε ραδιουργίες και γενικά ανέντιμη πολιτική συμπεριφορά. (Τη Δευτέρα 15/5/12, έτυχε να παρακολουθήσω μέρος της εκπομπής της κας Αντωνοπούλου στο ΣΚΑΪ όπου μια κυρία του ΣΥΡΙΖΑ έλεγε, όχι χωρίς κόπο, αλλά με επιτηδειότητα, τρανταχτές αντιφάσεις: ότι, δηλαδή, ναι, το κόμμα της θα επαναδιαπραγματευθεί το Μνημόνιο, αλλά ναι η πολιτική του κόμματος είναι η καταγγελία (ή ακύρωση) του Μνημονίου. Δυστυχώς όλοι οι πολιτικοί το κάνουν. Ξέρω με ποιο μηχανισμό οι πολιτικοί, και άλλοι, καταφέρνουν να συμβιβάζουν μέσα τους ασυμβίβαστα, ανέντιμα κίνητρα. Ξέρω επίσης γιατί τους ψηφίζουν οι κακόμοιρες μάζες. Δεν έχω πεισθεί ακόμα πως είναι αναγκαίο σοβαρές, υποτίθεται, εκπομπές να φιλοξενούν ψευδόμενους πολιτικούς ως δήθεν αξιόλογους ανθρώπους κι έτσι να μεταδίδουν άθλια παραδείγματα παραπλάνησης.)
Ο δεύτερος φροντίζει να έχει σταθερές αρχές, θεμελιωμένες στην ηθική και δεν τις εγκαταλείπει ποτέ. Δεν θέλει να “αφήσει έργο” και δεν το παίζει ήρωας που θα σώσει τον λαό. Ο Μωυσής έσωσε τον λαό του από την σκλαβιά της Αιγύπτου, αν πιστέψουμε την Παλαιά Διαθήκη, αλλά πολύ απρόθυμα και μόνο αφού τον ανάγκασε ο Θεός. Αν πιστέψουμε τον Πλάτωνα, ο Σωκράτης μπορούσε να αποφύγει τον θάνατο με τη βοήθεια των μαθητών του, που θα τον φυγάδευαν σε άλλη Πολιτεία να συνεχίσει να διδάσκει, αλλά προτίμησε να υπακούσει τον Νόμο και να πιει το κώνειο με σταθερή πίστη (ή γνώση) πως αυτό ήταν το σωστό: όλος ο κόσμος γνωρίζει για τον Σωκράτη, όχι όμως εκείνους που ψευδομαρτύρησαν εναντίον του κι εκείνους όλους στη Βουλή που τον καταδίκασαν.
6. Υπάρχει και μια άλλη άποψη για τον χρόνο. Ας την ονομάσουμε απλά “στιγμή”. Αυτή η στιγμή μπορεί κάποτε, αν οι συνθήκες είναι καλές, να ενώσει το παρόν στον γραμμικό χρόνο με την αιωνιότητα. Έτσι σε στιγμές Χάρης, σταλμένες από μια για μας άγνωστη Δύναμη, οπότε νιώθουμε βαθιά γαλήνη ή έντονη συγκίνηση, η εμπειρία ξανοίγεται στο άχρονο της αιωνιότητας. Όλοι μας έχουμε τέτοιες στιγμές αλλά ελάχιστοι αναγνωρίζουν τη σημασία τους• οι πολλοί δεν τις καταλαβαίνουν και τις αγνοούν. Μύστες και ποιητές τις περιγράφουν συχνά.
Στο ποίημα Έγκωμη ο Γ. Σεφέρης περιγράφει μια τέτοια στιγμή:
-Άξαφνα περπατούσα και δεν περπατούσα
Κοίταζα τα πετούμενα πουλιά κι ήταν μαρμαρωμένα
.......
Κορίτσια ζύμωναν, και ζύμη δεν αγγίζαν
Γυναίκες γνέθανε, τ’αδράχτια δεν γύριζαν
Ο Άγγλος Shelley επίσης περιγράφει μια παρόμοια, έντονη εμπειρία στο ποίημα Adonais, γραμμένο στον θάνατο του άλλου μεγάλου ποιητή, John Keats:
Το Ένα μένει, τα πολλά αλλάζοντας περνούν.
…....
Το φως που μ’ένα του χαμόγελο ανάβει όλο το Σύμπαν
Το κάλλος που μέσα του όλα τα πράγματα κινούνται, λειτουργούν
Κι η ευλογία εκείνη …....
Τώρα πάνω μου λάμπει
Διαλύοντας τα τελευταία σύννεφα της παγερής θνητότητας.
Ο σύγχρονος Ινδός μύστης, J. Krishnamurti, περιγράφει πολλές τέτοιες στιγμές στο Σημειωματάριό του (1976):- «Η παρουσία ήταν εκεί, περιμένοντας υπομονετικά, καλοσυνάτα, με τρυφερότητα: ήταν επίσης σαν αστραπή σε σκοτεινή νύχτα, διαπεραστική μα όλη ευτυχία. ... Γίνεται αισθητή όταν κάποιος είναι ήσυχος στη μοναχικότητά του. Και μαζί με αυτή υπάρχει μεγάλη, απερίγραπτη ομορφιά. ... Η διόραση δεν είναι στον χωρόχρονο αλλά άμεση, ακαριαία, στη στιγμή. ... Η παρουσία είναι εδώ και, γεμίζοντας το δωμάτιο, ξεχύνεται μακριά, πάνω από τους λόγους και τα νερά. ... Έχει την αίσθηση του άφθαρτου, απεριόριστου, αιώνιου – όπου η ζωή δεν καταλύεται.» (σ 19,30.)
Πώς θα ήταν η καθημερινότητά μας αν ζούσαμε συνεχώς σε τέτοια κατάσταση, ή τουλάχιστον, αν τέτοιες στιγμές ευλογίας μας επισκέπτονταν πιο συχνά;… Ποιες θα ήταν οι αξίες μας, ποιες οι συμπεριφορές μας;
7. Αφού αναφέραμε τον Πλάτωνα, ας θυμηθούμε πως παρότι, ως γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, έτρεφε φιλοδοξίες πολιτικές, ωστόσο μετά τον θάνατο του δασκάλου του Σωκράτη το 399, αποφάσισε πως μακροπρόθεσμα είναι πιο πρόσφορο να εκπαιδεύσεις ανθρώπους στις αρχές της αρετής κι έτσι εγκατέλειψε την πολιτική και λογοτεχνική καριέρα, στράφηκε ολοκληρωτικά στη φιλοσοφία και ίδρυσε την Ακαδημία του. Δοκίμασε να επηρεάσει άρχοντες και κυβερνήτες αλλά είδε πως αυτοί άλλα επεδίωκαν. Τελικά έμεινε στην Ακαδημία και οι ιδέες του έχουν επηρεάσει εκατομμύρια στοχαστές σε όλο τον κόσμο: φωτισμένους μοναχούς όπως ο Βερνάρδος της μονής Chartres (12ος αιώνας), πολλούς στοχαστές και καλλιτέχνες της μεγάλης Αναγέννησης στον 14ο και 15ο αιώνα και Άγγλους λογίους στα τέλη του 18ου αιώνα. Ο σύγχρονος Αμερικανός φιλόσοφος N. Whitehead έγραψε πως η σύνολη φιλοσοφική παράδοση της Δύσης συνίσταται σε μια σειρά υποσημειώσεων στον Πλάτωνα! (Σελ 63, Process and Reality, Νέα Υόρκη, 1979, 2η έκδοση.) Αν ο Πλάτων ακολουθούσε την πολιτική, όση επίδραση κι αν είχε ο ίδιος στα δρώμενα της Αθήνας ή μέσω των κυβερνητών στα δρώμενα ξένων Πολιτειών, ό,τι κι αν κατόρθωνε, όποια “έργα” κι αν άφηνε πίσω του, αυτά όλα θα χάνονταν στο χάσμα του χρόνου.
Η Βεδική Παράδοση, πάλι, διατύπωσε πέντε θεμελιακές αρχές για τη ζωή κάθε ανθρώπου, και πολιτικού και πολίτη:
ahimsā - να μη βλάπτουμε (“Ου φονεύσεις”).
satya – να ακολουθούμε την αλήθεια (“Ου ψευδομαρτυρήσεις”).
asteya – να μην κλέβουμε (“Ου κλέψεις”).
brahmacarya - να προωθούμε την αγνότητα μη νοθεύοντας θεσμούς, πράγματα και σχέσεις (“Ου μοιχεύσεις”).
aparigraha – να μην επιθυμούμε και συσσωρεύουμε (“Ουκ επιθυμήσεις”, η τελευταία και πιο αγνοημένη Εντολή του Μωσαϊκού Κώδικα).
Μόνο αν αυτές οι αρχές εμπεδώνονταν στη συμπεριφορά μας, δεν θα υπήρχαν οι τρομερές κακοδαιμονίες που ταλανίζουν την κοινωνία. Αλλιώς, η τριάδα άγνοια – αλαζονεία – απληστία θα διαφθείρει οποιαδήποτε καθαρή επιθυμία και νομοθεσία.
Σημασία έχει όχι να επιτύχει κάποιος να μπει στη Βουλή, αλλά να κρατά σταθερή κατεύθυνση ενισχύοντας μέσα του τη φιλαλήθεια, δικαιοσύνη και εντιμότητα.
vigla-watch.blogspot.com
βρεθούν σε ένα έδρανο της Βουλής και να “αφήσουν έργο”. Παρά την όποια φαινομενική ευφυΐα τους (τουλάχιστον όσοι έχουν κάποιο τέτοιο καταπίστευμα από τη Μητέρα Φύση), μοιάζουν ανίκανοι να δουν το απλό γεγονός πως μακροπρόθεσμα η επιθυμία τους, όσο βαθιά κι αν είναι, πεθαίνει, και το έργο τους, όσο μεγάλο κι αν μοιάζει στον καιρό τους, αποκαθηλώνεται, ερειπώνεται και τελικά επικαλύπτεται με το λούστρο της λησμονιάς στα γυρίσματα της γης γύρω από τον ήλιο – γιατί αυτά τα τριγυρίσματα είναι για μας ο χρόνος.
Τι απέμεινε από τη μεγαλειώδη μα αιματοβαμμένη προέλαση του Αλεξάνδρου Μακεδόνα στην ανατολή; Λίγες κομματιασμένες κολόνες σκόρπιες εδώ κι εκεί σε απόμακρες κοιλάδες και το όνομα μιας πόλης που σε τίποτε άλλο δεν θυμίζει πια τον ιδρυτή της.
Ο Ιουστινιανός άφησε πιο πολλά ενθυμήματα σε αρχιτεκτονήματα όπως η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη και τα ψηφιδωτά στη Ραβένα και, ίσως σημαντικότερο, τον πασίγνωστο Κώδικα Νόμων που συνόψισε το Ρωμαϊκό Δίκαιο κι έγινε η βάση του Δικαίου και νομικών συστημάτων στην Ευρώπη. Αλλά ποιος γνωρίζει πια τους σοφούς που επέβλεψαν αυτά τα έργα;
Και τι απέμεινε από το ένδοξο Τρίτο Ράιχ του Χίτλερ που θα διαρκούσε 1000 χρόνια;Μόνο οι περίφημοι δρόμοι του, τα Autobahn, και οι φούρνοι όπου κάηκαν εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίων και το Mein Kampf Ο αγώνας μου με τα παραληρήματα του μανιακού δικτάτορα.
Είναι και το οικοδόμημα του υπαρκτού σοσιαλισμού στη Σοβιετική Ένωση που άρχισε στη Ρωσία του Λένιν το 1917 και γιγαντώθηκε επί Στάλιν ωσότου κατέρρευσε το 1989 και τώρα είναι ανύπαρκτο.
Αλλά, για να έλθουμε πιο κοντά, τι απέγινε η θρυλική “Αλλαγή” του Ανδρέα Παπανδρέου και ο πράσινος ήλιος του ΠΑΣΟΚ, που ξεμυάλισε με μίζες τις μίζερες μάζες; Ο πράσινος ήλιος είναι στη δύση του, τις μίζες τις έχουν αναλάβει άλλοι λαοπλάνοι και οι μάζες είναι ακόμα πιο μίζερες.
Ποιος θυμάται τώρα ή νοιάζεται στο ελάχιστο για τις χιλιάδες των βουλευτών, υπουργών, υφυπουργών και πρωθυπουργών και το “έργο” τους; …Μένουν όσα οι άνθρωποι βρίσκουν χρήσιμα και τα μεταδίδουν από γενεά σε γενεά.
2. Το πιο χρήσιμο πράγμα είναι, μου φαίνεται, να γνωρίζουμε τι όντως είναι χρήσιμο. Κι ένα πράγμα αναμφίβολα χρήσιμο είναι η κατανόηση του χρόνου καθεαυτού και της δράσης μας. Ανάλογα με την κατανόηση μας του χρόνου θα διαμορφωθεί και η δράση μας.
Πολλά μας έχουν πει για τον χρόνο οι σοφοί του κόσμου. Εγώ προσωπικά δεν καταλαβαίνω τα μαθηματικά του Αϊνστάιν που διατυπώνουν τις λεπτές πτυχές της Σχετικότητας και του χωρόχρονου. Αλλά οι παλαιοί σοφοί μας κληροδότησαν πολλές πληροφορίες για το θέμα.
Χρόνος για μας είναι συνήθως μια γραμμική προέκταση, ας πούμε, οι πρότερες χιλιετίες, έπειτα 1900, 1950, 2000, 2050 κλπ. Έτσι όλοι γεννιόμαστε, νομίζουμε, μια ημερομηνία (πχ 1940), μεγαλώνουμε και πεθαίνουμε μερικές δεκαετίες αργότερα (πχ 2020). Σε αυτή τη γραμμική διάσταση ζουν και κινούνται οι πλείστοι άνθρωποι. Ακόμα και οι θρησκόληπτοι των πολυπληθών μονοθεϊστικών λατρειών του Ιουδαϊσμού, Χριστιανισμού, Μωαμεθανισμού (και Μαρξισμού), έστω κι αν (εκτός αυτοί του Μαρξισμού) πιστεύουν σε μια μεταθανάτια ζωή που θα διαρκέσει αιώνια! Αυτή η αντίληψη του χρόνου ουσιαστικά μετρά την περιφορά του πλανήτη μας γύρω από τον ήλιο (ένα έτος) και την περιστροφή του γύρω από τον άξονά του (μία ημέρα).
3. Αυτή η κοινή συμβατική θεώρηση πρέπει να είναι πολύ επιφανειακή. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κάτι που είναι “χρόνος” και κινείται ως ροή. Διάφορα πλάσματα κινούνται κι αυτά, ή φυσικές ενέργειες, κινούν πράγματα στον χώρο. Όλες αυτές οι κινήσεις μετριούνται σε ώρες κλπ, που είναι υποδιαιρέσεις των δύο κινήσεων της γης, γύρω από τον εαυτό της και γύρω από τον ήλιο.
Η μόνη “ροή χρόνου” για μας είναι η βιολογική κίνηση της ανάπτυξης του οργανισμού μας: ταχύτατη στη βρεφική μας ηλικία, αυτή επιβραδύνεται βαθμιαία μα τόσο αργά που να μην τη νιώθουμε άμεσα και τελικά γίνεται αργή κίνηση φθοράς και αρρώστιας ως την οριστική και αναπότρεπτη κατάρρευση του σώματος στον θάνατο.
Ο μόνος χρόνος για μας στον κόσμο αυτό είναι η διάρκεια της ενσωματωμένης ζωής μας.
4. Υπάρχει όμως και άλλη θεώρηση του χρόνου – η επανάληψη, μετεμψύχωση, μετενσάρκωση, επαναγέννηση ή επανενσωμάτωση. Πολλοί άνθρωποι αναθυμούνται ξαφνικά πως έχουν ξαναβρεθεί σε μέρος που δεν είχαν πάει στο παρελθόν και το αναγνωρίζουν˙ ή αναγνωρίζουν ένα πρόσωπο που δεν είχαν ξαναδεί˙ ή γνωρίζουν την εξέλιξη μιας σύντομης διαδοχής γεγονότων που ξετυλίγεται στο παρόν για πρώτη φορά.
Ορισμένες σύγχρονες θρησκείες όπως ο Βουδισμός και ο Ινδουισμός διδάσκουν πως κάθε άνθρωπος περνά από πολλές ενσαρκώσεις, ακόμα και ζώων ή φυτών, για να αποκτήσει εμπειρίες, να ξεπληρώσει χρέη και τελικά να φθάσει σε μια ανώτερη μορφή, στην τελείωση ή ολοκλήρωση του Εαυτού του.
Στην αρχαιότητα η ιδέα αυτή ήταν γνωστή στους Κέλτες και στους Σκανδιναβούς. Ήταν επίσης γνωστότατη σε μερικούς προσωκρατικούς φιλοσόφους όπως ο Αναξίμανδρος και ο Εμπεδοκλής. Την υιοθέτησαν επίσης οι Ορφικοί και οι Πυθαγόρειοι και αργότερα οι Στωικοί και οι Πλατωνιστές.
Η πανάρχαια Βεδική Παράδοση των Ινδιών δίδασκε πιο συγκεκριμένα, όπως ο Πλάτων και αργότερα η φιλοσοφία του Ερμή Τρισμέγιστου στην Αίγυπτο, πως οι άνθρωποι πεθαίνουν και ξανα-ενσωματώνονται σε ευνοϊκές ή δυσμενείς συνθήκες ανάλογα με τις πράξεις τους: καλές πράξεις επιφέρουν επανενσωμάτωση σε ευνοϊκές συνθήκες˙ κακές πράξεις επιφέρουν επανενσωμάτωση σε δυσμενείς συνθήκες. Καλές πράξεις είναι ενάρετες κι έχουν κίνητρο τη δικαιοσύνη και την αληθινή ευημερία των άλλων. Κακές είναι παράνομες ή εγωιστικές πράξεις που έχουν κίνητρο τη δική μας καλοπέραση σε βάρος άλλων ανθρώπων.
Ολόκληρο το σύμπαν δημιουργείται και καταλύεται πάλι και πάλι σε πολύ μεγάλες περιόδους. Και η ιδέα αυτή αποτελούσε κοινή πίστη σε ορισμένους αρχαίους λαούς όπως οι Ινδοί. Τη βρίσκουμε στους Στωικούς επίσης και στους Σκανδιναβούς. Η Βεδική Παράδοση των Ινδών παρουσιάζει την εξέλιξη της δημιουργίας με όλους τους κόσμους και όλα τα πλάσματα ως μέρα του Μπραχμά, του Δημιουργού, και την κατάλυση ή απόσυρσή της ως νύχτα του Μπραχμά. Την παρουσιάζει επίσης ως εκπνοή και εισπνοή της Δημιουργικής Αρχής στην αιωνιότητα, δίχως ξεκίνημα και δίχως τέλος.
5. Ποιος μπορεί να μας πει με βεβαιότητα ποια είναι η Αλήθεια; Κανείς που ξέρουμε δεν έχει γυρίσει από την μεταθανάτια κατάσταση να μας πει τι ακριβώς γίνεται. Υπάρχουν μόνο οι θρησκείες και τα φιλοσοφικά συστήματα που μιλάνε για την επανενσωμάτωση. Ενώ η γραμμική θεώρηση του χρόνου είναι συνηθισμένη σε μας τους ανθρώπους της Δύσης, μόλις την εξετάσεις λίγο βαθύτερα, βλέπεις πως δεν έχει πολύ λογικό υπόβαθρο και δεν εξηγεί τις διαφορές και αντιθέσεις που παρατηρούμε γύρω μας. Αντίθετα η θεώρηση της επαναληπτικής κίνησης και της επανενσωμάτωσης μοιάζει να υποστηρίζεται από τις εμπειρίες των ανθρώπων που αναγνωρίζουν πρόσωπα, τοπία και γεγονότα, ενώ τα συναντούν για πρώτη φορά˙ μοιάζει επίσης να εξηγεί ανισότητες και διαφορές.
Πάντως, διαφορετικές είναι οι επιθυμίες, αξίες και πράξεις του ανθρώπου που μένει μόνο στον γραμμικό χρόνο και διαφορετικές αυτού που έχει αποδεχθεί τη δυνατότητα της επανενσωμάτωσης και, ας πούμε, ανέλιξης στην αιωνιότητα.
Ο πρώτος θέλει να ικανοποιήσει γρήγορα τις επιθυμίες του. Τέτοια είναι η μεγάλη πλειονότητα των πολιτικών: η φιλοδοξία τους ωθεί προς την εξουσία. Θέλουν να ελέγχουν, όπως νομίζουν, να κυβερνούν και να ρυθμίζουν πράγματα και περιστάσεις για να βελτιώσουν, λένε, τις συνθήκες του λαού. Αλλά στην πραγματικότητα, επιδιώκουν τις προσωπικές φιλοδοξίες τους για εξουσία, εύκολα εκφέρουν αναλήθειες για να κερδίσουν τους εύπιστους ψηφοφόρους κι επιδίδονται σε ραδιουργίες και γενικά ανέντιμη πολιτική συμπεριφορά. (Τη Δευτέρα 15/5/12, έτυχε να παρακολουθήσω μέρος της εκπομπής της κας Αντωνοπούλου στο ΣΚΑΪ όπου μια κυρία του ΣΥΡΙΖΑ έλεγε, όχι χωρίς κόπο, αλλά με επιτηδειότητα, τρανταχτές αντιφάσεις: ότι, δηλαδή, ναι, το κόμμα της θα επαναδιαπραγματευθεί το Μνημόνιο, αλλά ναι η πολιτική του κόμματος είναι η καταγγελία (ή ακύρωση) του Μνημονίου. Δυστυχώς όλοι οι πολιτικοί το κάνουν. Ξέρω με ποιο μηχανισμό οι πολιτικοί, και άλλοι, καταφέρνουν να συμβιβάζουν μέσα τους ασυμβίβαστα, ανέντιμα κίνητρα. Ξέρω επίσης γιατί τους ψηφίζουν οι κακόμοιρες μάζες. Δεν έχω πεισθεί ακόμα πως είναι αναγκαίο σοβαρές, υποτίθεται, εκπομπές να φιλοξενούν ψευδόμενους πολιτικούς ως δήθεν αξιόλογους ανθρώπους κι έτσι να μεταδίδουν άθλια παραδείγματα παραπλάνησης.)
Ο δεύτερος φροντίζει να έχει σταθερές αρχές, θεμελιωμένες στην ηθική και δεν τις εγκαταλείπει ποτέ. Δεν θέλει να “αφήσει έργο” και δεν το παίζει ήρωας που θα σώσει τον λαό. Ο Μωυσής έσωσε τον λαό του από την σκλαβιά της Αιγύπτου, αν πιστέψουμε την Παλαιά Διαθήκη, αλλά πολύ απρόθυμα και μόνο αφού τον ανάγκασε ο Θεός. Αν πιστέψουμε τον Πλάτωνα, ο Σωκράτης μπορούσε να αποφύγει τον θάνατο με τη βοήθεια των μαθητών του, που θα τον φυγάδευαν σε άλλη Πολιτεία να συνεχίσει να διδάσκει, αλλά προτίμησε να υπακούσει τον Νόμο και να πιει το κώνειο με σταθερή πίστη (ή γνώση) πως αυτό ήταν το σωστό: όλος ο κόσμος γνωρίζει για τον Σωκράτη, όχι όμως εκείνους που ψευδομαρτύρησαν εναντίον του κι εκείνους όλους στη Βουλή που τον καταδίκασαν.
6. Υπάρχει και μια άλλη άποψη για τον χρόνο. Ας την ονομάσουμε απλά “στιγμή”. Αυτή η στιγμή μπορεί κάποτε, αν οι συνθήκες είναι καλές, να ενώσει το παρόν στον γραμμικό χρόνο με την αιωνιότητα. Έτσι σε στιγμές Χάρης, σταλμένες από μια για μας άγνωστη Δύναμη, οπότε νιώθουμε βαθιά γαλήνη ή έντονη συγκίνηση, η εμπειρία ξανοίγεται στο άχρονο της αιωνιότητας. Όλοι μας έχουμε τέτοιες στιγμές αλλά ελάχιστοι αναγνωρίζουν τη σημασία τους• οι πολλοί δεν τις καταλαβαίνουν και τις αγνοούν. Μύστες και ποιητές τις περιγράφουν συχνά.
Στο ποίημα Έγκωμη ο Γ. Σεφέρης περιγράφει μια τέτοια στιγμή:
-Άξαφνα περπατούσα και δεν περπατούσα
Κοίταζα τα πετούμενα πουλιά κι ήταν μαρμαρωμένα
.......
Κορίτσια ζύμωναν, και ζύμη δεν αγγίζαν
Γυναίκες γνέθανε, τ’αδράχτια δεν γύριζαν
Ο Άγγλος Shelley επίσης περιγράφει μια παρόμοια, έντονη εμπειρία στο ποίημα Adonais, γραμμένο στον θάνατο του άλλου μεγάλου ποιητή, John Keats:
Το Ένα μένει, τα πολλά αλλάζοντας περνούν.
…....
Το φως που μ’ένα του χαμόγελο ανάβει όλο το Σύμπαν
Το κάλλος που μέσα του όλα τα πράγματα κινούνται, λειτουργούν
Κι η ευλογία εκείνη …....
Τώρα πάνω μου λάμπει
Διαλύοντας τα τελευταία σύννεφα της παγερής θνητότητας.
Ο σύγχρονος Ινδός μύστης, J. Krishnamurti, περιγράφει πολλές τέτοιες στιγμές στο Σημειωματάριό του (1976):- «Η παρουσία ήταν εκεί, περιμένοντας υπομονετικά, καλοσυνάτα, με τρυφερότητα: ήταν επίσης σαν αστραπή σε σκοτεινή νύχτα, διαπεραστική μα όλη ευτυχία. ... Γίνεται αισθητή όταν κάποιος είναι ήσυχος στη μοναχικότητά του. Και μαζί με αυτή υπάρχει μεγάλη, απερίγραπτη ομορφιά. ... Η διόραση δεν είναι στον χωρόχρονο αλλά άμεση, ακαριαία, στη στιγμή. ... Η παρουσία είναι εδώ και, γεμίζοντας το δωμάτιο, ξεχύνεται μακριά, πάνω από τους λόγους και τα νερά. ... Έχει την αίσθηση του άφθαρτου, απεριόριστου, αιώνιου – όπου η ζωή δεν καταλύεται.» (σ 19,30.)
Πώς θα ήταν η καθημερινότητά μας αν ζούσαμε συνεχώς σε τέτοια κατάσταση, ή τουλάχιστον, αν τέτοιες στιγμές ευλογίας μας επισκέπτονταν πιο συχνά;… Ποιες θα ήταν οι αξίες μας, ποιες οι συμπεριφορές μας;
7. Αφού αναφέραμε τον Πλάτωνα, ας θυμηθούμε πως παρότι, ως γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, έτρεφε φιλοδοξίες πολιτικές, ωστόσο μετά τον θάνατο του δασκάλου του Σωκράτη το 399, αποφάσισε πως μακροπρόθεσμα είναι πιο πρόσφορο να εκπαιδεύσεις ανθρώπους στις αρχές της αρετής κι έτσι εγκατέλειψε την πολιτική και λογοτεχνική καριέρα, στράφηκε ολοκληρωτικά στη φιλοσοφία και ίδρυσε την Ακαδημία του. Δοκίμασε να επηρεάσει άρχοντες και κυβερνήτες αλλά είδε πως αυτοί άλλα επεδίωκαν. Τελικά έμεινε στην Ακαδημία και οι ιδέες του έχουν επηρεάσει εκατομμύρια στοχαστές σε όλο τον κόσμο: φωτισμένους μοναχούς όπως ο Βερνάρδος της μονής Chartres (12ος αιώνας), πολλούς στοχαστές και καλλιτέχνες της μεγάλης Αναγέννησης στον 14ο και 15ο αιώνα και Άγγλους λογίους στα τέλη του 18ου αιώνα. Ο σύγχρονος Αμερικανός φιλόσοφος N. Whitehead έγραψε πως η σύνολη φιλοσοφική παράδοση της Δύσης συνίσταται σε μια σειρά υποσημειώσεων στον Πλάτωνα! (Σελ 63, Process and Reality, Νέα Υόρκη, 1979, 2η έκδοση.) Αν ο Πλάτων ακολουθούσε την πολιτική, όση επίδραση κι αν είχε ο ίδιος στα δρώμενα της Αθήνας ή μέσω των κυβερνητών στα δρώμενα ξένων Πολιτειών, ό,τι κι αν κατόρθωνε, όποια “έργα” κι αν άφηνε πίσω του, αυτά όλα θα χάνονταν στο χάσμα του χρόνου.
Η Βεδική Παράδοση, πάλι, διατύπωσε πέντε θεμελιακές αρχές για τη ζωή κάθε ανθρώπου, και πολιτικού και πολίτη:
ahimsā - να μη βλάπτουμε (“Ου φονεύσεις”).
satya – να ακολουθούμε την αλήθεια (“Ου ψευδομαρτυρήσεις”).
asteya – να μην κλέβουμε (“Ου κλέψεις”).
brahmacarya - να προωθούμε την αγνότητα μη νοθεύοντας θεσμούς, πράγματα και σχέσεις (“Ου μοιχεύσεις”).
aparigraha – να μην επιθυμούμε και συσσωρεύουμε (“Ουκ επιθυμήσεις”, η τελευταία και πιο αγνοημένη Εντολή του Μωσαϊκού Κώδικα).
Μόνο αν αυτές οι αρχές εμπεδώνονταν στη συμπεριφορά μας, δεν θα υπήρχαν οι τρομερές κακοδαιμονίες που ταλανίζουν την κοινωνία. Αλλιώς, η τριάδα άγνοια – αλαζονεία – απληστία θα διαφθείρει οποιαδήποτε καθαρή επιθυμία και νομοθεσία.
Σημασία έχει όχι να επιτύχει κάποιος να μπει στη Βουλή, αλλά να κρατά σταθερή κατεύθυνση ενισχύοντας μέσα του τη φιλαλήθεια, δικαιοσύνη και εντιμότητα.
