Τα φύκια -εκτροφισμός- και οι αφροί είναι ορατά απ’όλους. Η κάλυψη των λιθαριών απ’αυτά (πρασινάδες) κάνουν επικίνδυνο το βάδισμα στο ποτάμι. Η διαύγεια των νερών αποτελεί παλιά ανάμνηση. Τα ψάρια εξαφανίστηκαν, η πέστροφα -δείκτης αντοχής του οικοσυστήματος- έγινε πολύ σπάνια ενώ τα «γλανιά» είναι «φουσκωμένα» από τα φύκια που καταναλώνουν".
Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΘΥΑΜΙΣ Ή ΚΑΛΑΜΑΣ
Ο Θύαμις, γνωστότερος ως Καλαμάς, πηγάζει από την λεκάνη του Παρακάλαμου Ιωαννίνων στην οποία δέχεται και τα νερά του ποταμού Γόρμου. Το μήκος του είναι 60 χιλιόμετρα και το μέγιστο υπερθαλάσσιο ύψος του είναι 1300 μέτρα. Παραπόταμοί του είναι ο Σμόλιτσας, η Τύρια, ο Ζαλογγίτικος, ο Κουσοβίτικος και ο Καλπακιώτικος. Ορμητικός στην αρχή, ήρεμος πριν βγει στη θάλασσα κατευθύνεται νότια-νοτιοδυτικά και εκβάλλει στο Ιόνιο Πέλαγος, 2 χιλιόμετρα νότια της Σαγιάδας.
Οι νοτιοανατολικές προεκτάσεις του όρους Τσαμαντά, οι βοριοδυτικές απολήξεις των βουνών της Παραμυθιάς και του Σουλίου καθώς και τα όρη των Φιλιατών ορθώνουν ένα ορεινό μέτωπο, παράλληλο με τις ακτές της Θεσπρωτίας. Το μέτωπο αυτό διακόπτεται από το φαράγγι του Καλαμά, επιτρέποντας έτσι στα νερά του να βρουν διέξοδο στη θάλασσα.
Από τις πηγές ως τις εκβολές τα νερά του έδιναν και δίνουν ζωή σε πόλεις και χωριά δίπλα στο πέρασμά του. Γκρεμισμένα μονότοξα και πολύτοξα γεφύρια, ίχνη πόλεων και ακροπόλεων μαρτυρούν ένα σφιχτό οικιστικό πλέγμα μέσα στους αιώνες: Γιτάνη, Φανωτή, Ράι, Οσδίνα.
Ο Θύαμις, γνωστότερος ως Καλαμάς, πηγάζει από την λεκάνη του Παρακάλαμου Ιωαννίνων στην οποία δέχεται και τα νερά του ποταμού Γόρμου. Το μήκος του είναι 60 χιλιόμετρα και το μέγιστο υπερθαλάσσιο ύψος του είναι 1300 μέτρα. Παραπόταμοί του είναι ο Σμόλιτσας, η Τύρια, ο Ζαλογγίτικος, ο Κουσοβίτικος και ο Καλπακιώτικος. Ορμητικός στην αρχή, ήρεμος πριν βγει στη θάλασσα κατευθύνεται νότια-νοτιοδυτικά και εκβάλλει στο Ιόνιο Πέλαγος, 2 χιλιόμετρα νότια της Σαγιάδας.
Οι νοτιοανατολικές προεκτάσεις του όρους Τσαμαντά, οι βοριοδυτικές απολήξεις των βουνών της Παραμυθιάς και του Σουλίου καθώς και τα όρη των Φιλιατών ορθώνουν ένα ορεινό μέτωπο, παράλληλο με τις ακτές της Θεσπρωτίας. Το μέτωπο αυτό διακόπτεται από το φαράγγι του Καλαμά, επιτρέποντας έτσι στα νερά του να βρουν διέξοδο στη θάλασσα.
Από τις πηγές ως τις εκβολές τα νερά του έδιναν και δίνουν ζωή σε πόλεις και χωριά δίπλα στο πέρασμά του. Γκρεμισμένα μονότοξα και πολύτοξα γεφύρια, ίχνη πόλεων και ακροπόλεων μαρτυρούν ένα σφιχτό οικιστικό πλέγμα μέσα στους αιώνες: Γιτάνη, Φανωτή, Ράι, Οσδίνα.
Το ποτάμι ήταν πλωτό τουλάχιστον μέχρι την αρχαία Γιτάνη που βρίσκεται κοντά στο Ράγιο στο σημείο που δέχεται τα νερά του Καλπακιώτικου.
Στους μέσους χρόνους, το αρχαίο όνομα είχε ξεχαστεί και τη θέση του πήρε ο Καλαμάς, από τα καλάμια που φύτρωναν στις βαλτώδεις εκβολές του.
Στο Δέλτα του ποταμού, ανάμεσα από Σαγιάδα, Ράγιο και Ηγουμενίτσα βρίσκεται ένας από τους σημαντικότερους υγροβιότοπους της Ελλάδας. Υγροβιότοπος που προστατεύεται ήδη από τη συνθήκη Ramsar.
ΧΛΩΡΙΔΑ ΠΟΤΑΜΟΥ ΚΑΙ ΔΕΛΤΑ
Αιώνες τώρα ο ποταμός σμιλεύει τα Θεσπρωτικά βουνά για να ανοίξει τη δίοδό του προς το πέλαγος. Στα στενά, το τοπίο είναι επιβλητικό, με το φαράγγι του κατάφυτο από αιωνόβια πλατάνια, δάση βελανιδιάς, σπάνια είδη φυτών και λουλουδιών.
Οι γεωγραφικές συνθήκες που επικρατούν στο φαράγγι ευνοούν την ανάπτυξη πολλών ειδών δενδρώδους βλάστησης, όπως η πλατύφυλλος δρυς, η βελανιδιά, το πουρνάρι και η κουμαριά, η κερασιά, η αγριελιά, η καρυδιά, ο κέδρος, το πεύκο, το κυπαρίσσι, το πυξάρι, η γκορτσιά, η δάφνη, ο πλάτανος, η ιτιά, η κλήθρα, ο γαύρος, η όστρια, η ροδιά, η κορομηλιά, η αγριομηλιά, η κουτσουπιά, το ρείκι και άλλα.
Αξίζει να θυμάται κανείς ότι το φυτό cladium, που συναντάται στις όχθες του ποταμού, είναι ένα είδος σπάνιο παγκοσμίως. Η κλήθρα είναι δέντρο φυλλοβόλο γνωστό από τον Όμηρο με το όνομα κλήθρη.
Στο Δέλτα του ποταμού απλώνεται εύφορη γη σχηματισμένη από αιώνων προσχώσεις. Η περιοχή των εκβολών κατά την αρχαιότητα ήταν ένας τεράστιος βαλτότοπος που κάλυπτε όλη την περιοχή από την Ηγουμενίτσα έως τη Σαγιάδα. Ο Καλαμάς πρέπει να είχε 4 βασικές κοίτες. Εκεί έβοσκαν αναρίθμητα γουρούνια και άγρια άλογα. Τη δεκαετία του 60 γίνονται εκτεταμένα αποστραγγιστικά έργα και αλλαγή της κοίτης του Καλαμά βορειότερα για να πάψουν οι συχνές πλημμύρες. Η περιοχή έπαψε να βαλτώνει και το μεγάλο φράγμα του ποταμού κοντά στη Γιτάνη αρδεύει από την δεκαετία του 60, 25.000 στρέμματα, μεταβάλλοντας τον άλλοτε φτωχό και ξερικό κάμπο σε παράδεισο καλλιεργειών κυρίως εσπεριδοειδή, τριφύλλι και καλαμπόκι.
Σήμερα η αλληλεπίδραση του ποταμού με τη θάλασσα δημιουργεί μια μεγάλη ποικιλία από βιότοπους: γλυκόβαλτους, αλμυρόβαλτους,( εξ ου και οι αλυκές που έδιναν, πριν πολλά χρόνια, πολλούς τόνους αλάτι κάθε χρόνο), καλαμιώνες και λασποτόπια. Οι κοίτες του ποταμού είναι γεμάτες πλατάνια που παραχωρούν τη θέση τους στα αρμυρίκια, στις δενδρώδεις γαλατσίδες και στα αγριοκάλαμα. Όλη η περιοχή προστατεύεται από το πρόγραμμα NATURA 2000.
Αξίζει να θυμάται κανείς ότι το ύψος του αγριοκάλαμου μπορεί να ξεπεράσει τα 4 μέτρα και χρησιμοποιείται από παλιά για κατασκευές (καλαμωτές, στέγες, κ.λ.π.), για καύσιμη ύλη αλλά και ως διακοσμητικό υλικό.
ΠΑΝΙΔΑ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΕΛΤΑ
Στο φαράγγι του Καλαμά απαντώνται πολλά είδη της πανίδας του ποταμού. Ψάρια, όπως η πέστροφα, το οξύρυγχο, το τυλινάρι, η ντάσκα, το στροσίδι, καραβίδες, πουλιά, όπως το όρνιο, ο ασπροπάρης, ο χρυσαετός, το κιρκινέζι, και ζώα, όπως το κουνάβι, η χελώνα, ο λύκος, η αλεπού, ο ασβός, η νυφίτσα, ο σκίουρος, το αγριογούρουνο, ο λαγός και άλλα. Εχουν ληφθεί κάποια μέτρα όπως «αποκατάσταση-προστασία εξαφανισθέντων ή απειλουμένων ειδών ψαριών», που σχετίζονται με τη σταδιακή ενίσχυση του πληθυσμού της άγριας πέστροφας και την επανένταξη του οξύρυγχου το οποίο είναι προστατευόμενο υπό εξαφάνιση είδος.
Στο Δέλτα του Καλαμά, η ύπαρξη των βιοτόπων υποστηρίζουν την επιβίωση χιλιάδων πουλιών. Έχουν καταγραφεί 170 είδη και περισσότερα από το 1/3 προστατεύονται με βάση την Κοινοτική Νομοθεσία. Η εξαιρετικά σπάνια λεπτομύτα, ο σφηκιάρης, ο πετρίτης, ο φιδαετός, ο στικταετός, ο χρυσαετός, ο σπιζαετός, ο βασιλαετός, ο κραυγαετός, το όρνιο είναι μερικά από τα είδη που συναντιούνται εκεί.
Υπάρχουν επίσης βαλτόπαπιες, οι οποίες είναι παγκοσμίως απειλούμενο είδος και ανήκει στις βουτόπαπιες, γιατί συνηθίζουν να βουτούν για να βρουν την τροφή τους.
Στις μεγάλες εκτάσεις που δημιούργησε ο ποταμός βόσκουν βόδια, ενώ τα κοπάδια με τα άγρια άλογα που περιφέρονται, είναι η ευχάριστη έκπληξη που επιφυλάσσει το Δέλτα στον επισκέπτη.
ΠΩΣ ΕΠΗΡΕΑΣΕ ΚΑΙ ΕΠΗΡΕΑΖΕΙ ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ ΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΠΟΥ ΖΟΥΝ ΚΟΝΤΑ ΤΟΥ
Οι όχθες του Καλαμά, σε όλο το μήκος του ποταμού, από την αρχαιότητα συγκέντρωναν τον κύριο όγκο του πληθυσμού της περιοχής. Αρχαίες πολιτείες, παλιές εκκλησίες και γεφύρια, όπως προαναφέρθηκε, όλα αποκαλύπτουν το αξιόλογο παρελθόν των κατοίκων σ’αυτόν τον τόπο και μεταβάλλουν αυτό το φυσικό πέρασμα σε χώρο συνάντησης ανθρώπων και πολιτισμών.
Το τοπίο του Καλαμά αποτυπώνει παλιά και νέα προβλήματα που δημιούργησε στους κατοίκους που τον αγκάλιαζαν, όπως πλημμύρες με καταστροφικές συνέπειες αλλά και προσφορά ζωής και έμπνευσης.
Παραμένει όριο και παράλληλα ραχοκοκαλιά του πολυφωνικού τραγουδιού και χαρακτηρίζει όλη την περιοχή εξ ου και το δημοτικό τραγούδι: «Πέρα από τον Καλαμά στης Μουργκάνας τα χωριά». Ενέπνευσε και εμπνέει πολλούς να αφιερώσουν στίχους στον ίδιο τον ποταμό και πολλά δημοτικά τραγούδια γράφτηκαν για να τον υμνήσουν.
ΠΟΙΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΧΟΥΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΕΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΛΑΜΑ;
Κατ’αρχήν, ένα μεγάλο πρόβλημα για τον Καλαμά είναι τα λύματα του Λεκανοπεδίου Ιωαννίνων. Κάποιοι το 1992-93, με τη χορήγηση της άδειας λειτουργίας την Μονάδας Βιολογικού Καθαρισμού Ιωαννίνων, ισχυρίστηκαν οτι διασφαλίζονται τα νερά του ποταμού και ότι δεν θα πέσει σταγόνα λυμάτων στον Καλαμά.
Κάποιοι άλλοι, από το 1994 μέχρι σήμερα ισχυρίζονται οτι το ποτάμι διασφαλίζεται με την λειτουργία του τριτοβάθμιου βιολογικού καθαρισμού. Aναγγέλονται μελέτες, δράσεις, έργα, μετρήσεις, έλεγχοι, το ποτάμι εντάσσεται σε διάφορα προγράμματα. Αυτό που μένει όμως είναι ότι από το '92 ο Καλαμάς είναι επίσημα ο αποδέκτης των λυμάτων των Ιωαννίνων και η κατάσταση έχει υποβαθμιστεί εξαιρετικά. Αυτό το βιώνουν καθημερινά οι αγρότες που ποτίζουν από το ποτάμι, όσοι ψαρεύουν ή επιχειρούν να περπατήσουν στα νερά του. Τα φύκια -εκτροφισμός- και οι αφροί είναι ορατά απ’όλους. Η κάλυψη των λιθαριών απ’αυτά (πρασινάδες) κάνουν επικίνδυνο το βάδισμα στο ποτάμι. Η διαύγεια των νερών αποτελεί παλιά ανάμνηση. Τα ψάρια εξαφανίστηκαν, η πέστροφα -δείκτης αντοχής του οικοσυστήματος- έγινε πολύ σπάνια ενώ τα «γλανιά» είναι «φουσκωμένα» από τα φύκια που καταναλώνουν.
Από το 1993 υπάρχει εναλλακτική μελέτη της Νομαρχίας Θεσπρωτίας με τριτοβάθμιο καθαρισμό, ταμιευτήρες και άρδευση ειδικών καλλιεργειών στο Λεκανοπέδιο Ιωαννίνων, λύση οικολογική που δεν εφαρμόζεται για λόγους οικονομικού και πολιτικού κόστους. Αυτή η μελέτη προέκυψε ύστερα από τον μεγάλο αγώνα των Θεσπρωτών. Η κινητοποίηση ξεκίνησε το 1988, κράτησε σε αποκλεισμό το Νομό για 43 ημέρες, συνεχίστηκε μέχρι το '93 με αποκλεισμούς λιμανιών, απεργίες, διαδηλώσεις, αλλεπάλληλες δίκες σε Ηγουμενίτσα, Ιωάννινα, Κέρκυρα και απετέλεσε μια από τις μεγαλύτερες κοινωνικές, περιβαλλοντικές και πολιτικές κινητοποιήσεις για τα ελληνικά και διεθνή δεδομένα.
Ένα είναι βέβαιο, ότι και ο τριτοβάθμιος καθαρισμός δεν λύνει το πρόβλημα. Πρόσφατα όλη η Μ.Β.Κ.Ι. είχε βγει εκτός λειτουργίας για μέρες λόγω καταστροφής του βιολογικού πληθυσμού και τα λύματα ανεπεξέργαστα έπεφταν στον Καλαμά. Το γεγονός διέρρευσε και στον Γιαννιώτικο τύπο. Αραγε πόσες άλλες φορές συνέβη αυτό και δεν έγινε γνωστό;
Οι πιέσεις στη λεκάνη του Καλαμά σχετίζονται και με τη γεωργική και κτηνοτροφική δραστηριότητα.
Η αντιμετώπιση των ανωτέρω πιέσεων σε ένα πλαίσιο ολοκληρωμένης διαχείρισης δυσχεραίνεται από:
- την έλλειψη διαχειριστικού σχεδίου σε επίπεδο λεκάνης απορροής
- την έλλειψη συντονισμού αρμόδιων φορέων και υπηρεσιών για τη διαχείριση της περιοχής
- την ανεπαρκή παρακολούθηση φυσικοχημικών και βιολογικών παραμέτρων που σχετίζονται με την ποιότητα των υδάτων του ποταμού.
Ο ποταμός : 1) υφίσταται εποχιακή επιβάρυνση από φυτοφάρμακα. 2) έχει υποστεί χρόνια επιβάρυνση από μέταλλα, ειδικά από Ni, όπως διαπιστώνεται από τις αναλύσεις των ιζημάτων. 3) εμφανίζει παρ’όλα αυτά, τιμές BOD5DO, θρεπτικών αλάτων και βιολογικούς δείκτες (βένθους) που υποδεικνύουν ένα μάλλον υγιές ποτάμιο οικοσύστημα, εκτός της περιοχής των εκβολών. 4) εμφανίζει εξαιρετικά αισθητικά χαρακτηριστικά.
Σύμφωνα με τα δεδομένα της Αμερικάνικης Εnvironmental Protection Agency o Θύαμις είναι δυνατόν να ενταχθεί μεταξύ των ποταμών καλής ποιότητας (class 1B-good quality) και αρκετά καλής (class 2-fair) στη γενική κατάταξη που αφορά χημικά και βιολογικά χαρακτηριστικά.
Επίσης το ΤΕΙ Ηπείρου έκανε δειγματοληψίες μετρώντας χλωροφύλλη και βένθος. Το συμπέρασμα ήταν: ο ποταμός όσον αφορά τους βιοτικούς δείκτες, πληρεί ικανοποιητικά τα κριτήρια ποιότητας στο μεγαλύτερο μήκος του και κατά τη μεγαλύτερη περίοδο του έτους. Εξαίρεση αποτελεί η πεδινή περιοχή κοντά στις εκβολές όπου η ποιότητα έχει υποβαθμιστεί σε μεγάλο βαθμό, εμφανίζοντας αφ’ενός τάσεις ευτροφισμού αφ’ετέρου μείωση έως και εξαφάνιση των οργανισμών-δεικτών. Οι υδρολογικές συνθήκες του ποταμού (παροχή, ταχύτητα ροής) φαίνεται ότι παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της ποιότητας. Επίσης οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες και οι τεχνικές επεμβάσεις (φράγματα, απολήψεις υλικού από τις παρόχθιες ζώνες, μεταφορά υλικών στην παρόχθια ζώνη) μεταβάλλουν τους διάφορους τύπους οικοτόπων του ποταμού, επηρεάζοντας έτσι την παρουσία και διαβίωση των υδρόβιων οργανισμών.
Ακόμη και με τις παρούσες εισροές στον ποταμό (γεωργοκτηνοτροφικά απόβλητα, ημιαστικά λύματα, απορρίψεις κ.α.), ο Καλαμάς διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την ανανεωτική του ικανότητα αποφεύγοντας την παρουσία ευτροφικών συνθηκών στο μαγαλύτερο τμήμα του. Σε μη ευνοϊκές όμως υδρολογικές συνθήκες (χαμηλή ταχύτητα ροής, υψηλές θερμοκρασίες) οι τάσεις ευτροφισμού εντείνονται δημιουργώντας ποιοτική υποβάθμιση και ελάττωση της αισθητικής αξίας του οικοσυστήματος.
ΠΩΣ ΘΑ ΔΙΑΣΩΘΕΙ Ο ΠΟΤΑΜΟΣ, ΤΟ ΔΕΛΤΑ ΚΑΙ Η ΟΜΟΡΦΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ; ΤΙ ΜΕΤΡΑ ΕΧΟΥΝ ΠΑΡΘΕΙ ΚΑΙ ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ;
Πολλά προγράμματα προστασίας καταρτίζονται, διαρκείς μελέτες εκπονούνται για τον τρόπο έλεγχου του ποταμού και διάσωσης της χλωρίδας και της πανίδας του.
Ένα επιχειρησιακό περιβαλλοντικό πρόγραμμα, διατήρηση και ανάπτυξη υγροτόπων, του υπουργείου περιβάλλοντος-χωροταξίας και δημοσίων έργων που συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση έχει σαν στόχο να διατηρηθεί και να αναδειχθεί η μοναδική φύση της Θεσπρωτίας. Στις περιοχές που εντάσσονται σ’αυτό το πρόγραμμα είναι και το Δέλτα του Καλαμά που από μόνο του έχει χαρακτηριστεί περιοχή ειδικής προστασίας. Η φυσική κληρονομιά στις περιοχές αυτές είναι σημαντική για την Ελλάδα αλλά και διεθνώς.
Ο πρώτος στόχος του προγράμματος είναι να προστατευθούν τα στενά και το Δέλτα. Αυτό θα γίνει με την εκπόνηση και την εφαρμογή σχεδίων για τη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος καθώς και για την οριοθέτηση επιμέρους προστατευόμενων ζωνών. Θα πρέπει να γίνονται ημερίδες ή ανοιχτές συζητήσεις στις αγροτικές περιοχές για καλλιέργειες φιλικές προς το περιβάλλον, ορθολογική χρήση λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων και χρήσης νερού άρδευσης.
Η εκπόνηση ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη, η προστασία της περιοχής γίνεται νόμος του κράτους και θα καταδειχτούν οι αναγκαίες τεχνικές παρεμβάσεις για την προστασία και την αναβάθμιση των βιοτόπων καθώς και για την ανάδειξη της περιοχής.
Ο δεύτερος στόχος είναι να υποστηριχτεί η ανάπτυξη δραστηριοτήτων ήπιου τουρισμού ώστε να μην επηρεάσει την φυσική και πολιτιστική κληρονομιά. Αυτό θα επιτευχθεί με ενημέρωση όχι μόνο των επισκεπτών αλλά και των κατοίκων της περιοχής.
Σχεδιάζονται και υλοποιούνται Περίπτερα Ενημέρωσης, Δίκτυο Μονοπατιών, παρατηρητήρια Ορνιθοπανίδας, ενημερωτικές εκδόσεις, βιντεοταινίες, εκδηλώσεις, προγράμματα επίσκεψης στην περιοχή και άλλα. Όλα αυτά ακούγονται καθησυχαστικά όμως πολύ λίγα έχουν γίνει και δεν είναι γνωστό πότε θα ολοκληρωθούν και αν θα πραγματοποιηθούν.
Πάντως ένα είναι σίγουρο, η παραπέρα υποβάθμιση του Καλαμά, του Νείλου της Θεσπρωτίας, όπως ειπώθηκε, και μαζί της ποιότητας ζωής των κατοίκων θα έχει καταστροφικές συνέπειες και θα ανοίξει τους ασκούς του Αιόλου.
