Ζούμε σήμερα μια μεγάλη ύφεση, αν όχι μια βαθιά ύφεση, που ακολούθησε μια περίοδο άνθησης του παγκόσμιου καπιταλισμού. Αυτή η άνθηση συνδεόταν φυσικά με την παγκοσμιοποίηση, που επέτρεψε στις αναπτυσσόμενες χώρες να αναπτυχθούν όσο ποτέ άλλοτε στο παρελθόν. Αλλά αυτή δεν είναι μια παγκόσμια κρίση. Είναι μια κρίση της δύσης -και των λαθών των δυτικών τραπεζών. Παρόμοιες σοβαρές κρίσεις δεν είναι καινοφανείς στον καπιταλισμό. Στην πραγματικότητα, έτσι λύνει τα προβλήματά του ο καπιταλισμός: τα προβλήματα σωρεύονται στις περιόδους άνθησης και επιλύονται στις περιόδους κρίσεων. Αυτές οι κρίσεις σηματοδοτούν επίσης διαδικασίες αναδιανομής του πλούτου: σήμερα συμβαίνει ακριβώς αυτό, με αναδιανομή του πλούτου από τη δύση στην ανατολή και τον νότο.
Ενώ αυτή η διαδικασία βρίσκεται σε εξέλιξη, το αίσθημα της ανημποριάς καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου. Στο κάτω-κάτω πολλοί ήταν εκείνοι που πίστευαν πως ο οικονομολόγος Τζον Μάιναρντ Κέινς (John Maynard Keynes) μας είχε εξοπλίσει με τα εργαλεία να αντιμετωπίζουμε κάθε μεγάλη ύφεση.
Εξ ου και υφίσταται η πλατιά διαδεδομένη άποψη πως αν τελικά βυθιστούμε στην ύφεση, θα ευθύνονται οι πολιτικοί μας, που δεν έχουν τη σωφροσύνη να αξιοποιήσουν αυτά τα εργαλεία. Αλλά αυτή η προσέγγιση παρεξηγεί εντελώς την ισχύουσα κατάσταση.
Ο Κέινς ουδέποτε προέβλεψε μια κρίση σαν τη σημερινή. Η σημερινή κρίση είναι κρίση υπέρμετρης δαπάνης και όχι ελλειμματικής (σαν κι αυτές που εξέτασαν τα κεïνσιανά οικονομικά).
Επίσης τα κεϊνσιανά οικονομικά αφορούν τη διαχείριση ανισορροπιών στις ροές, όχι στα αποθεματικά. Αλλά η σημερινή κρίση δεν οφείλεται στις κεφαλαιακές ροές, αλλά στο ότι η δύση δανείστηκε υπερβολικά ενώ ο αναπτυσσόμενος κόσμος αποταμίευσε υπερβολικά.
Αυτός είναι ο λόγος που στη σημερινή κρίση τα κεϊνσιανά εργαλεία δεν πρόκειται να δουλέψουν. Μια σκόπιμη αύξηση των κρατικών δαπανών δεν πρόκειται να δουλέψει, καθώς ο κόσμος θα επιλέξει την αποταμίευση για να απαλλαγεί από τα χρέη του, από την κατανάλωση και την πυροδότηση ενός νέου αναπτυξιακού κύκλου. Έτσι είναι η ανθρώπινη φύση.
Κι αυτός είναι ο λόγος που η σημερινή κρίση μπορεί να χρειαστεί πολύ περισσότερο χρόνο πριν επιλυθεί. Οι αποθεματικές ανισορροπίες διευθετούνται πολύ δυσκολότερα από τις ανισορροπίες στις ροές. Γιατί αυτό; Χρειάζεται πολύ περισσότερη αποταμίευση για να ξεπεραστούν τα σημερινά επίπεδα υπερχρέωσης.
Η σημερινή κρίση μπορεί να γίνει πολύ καλύτερα κατανοητή με μαρξιστικούς όρους, παρά με κεϊνσιανούς. Ο Μαρξ (Marx) θα την ερμήνευε εξετάζοντας τα περιθώρια κέρδους. Η κερδοφορία είναι καταδικασμένη να μειωθεί στη δύση και να αυξηθεί στον υπόλοιπο κόσμο. Κατά τη γνώμη του, αυτό θα εξηγούσε τα προβλήματα της δύσης.
Αλλά στην πραγματικότητα, τα σημερινά μας δεινά οφείλονται σε μια άλλη αιτία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο μέσος μισθός παραμένει στάσιμος εδώ και 40 χρόνια. Η συνήθης εργασία πλέον δεν αποτελεί ελκυστική πηγή υπεραξίας προς εκμετάλλευση. Οι μόνες επιχειρήσεις που μπορεί να είναι κερδοφόρες στη δύση είναι εκείνες με πολύ ψηλά καταρτισμένους εργαζόμενους, σε επιχειρήσεις πολύ υψηλής έντασης κεφαλαίου.
Η στασιμότητα, για να μην πούμε η υποχώρηση των εισοδημάτων στη δύση, ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, οδήγησε σε κρίση μειωμένης αποταμίευσης. Το πρόβλημα αυτό προκάλεσε δυσκολίες στα συνταξιοδοτικά συστήματα καθώς τα προσωπικά εισοδήματα και η κερδοφορία των επιχειρήσεων πλέον δεν αρκούν για να στηρίξουν σταθερά επίπεδα συντάξεων. Πόσο μάλλον που η μείωση της περιόδου που καλύπτει ο ενεργός βίος και η αύξηση του χρόνου συνταξιοδότησης διογκώνει τις ανάγκες χρηματοδότησής των απομάχων της εργασίας.
Οπότε, το πραγματικό ερώτημα είναι: τι μπορούμε να κάνουμε εμείς στη δύση για να στηρίξουμε το βιοτικό μας επίπεδο; Τι μπορούμε να πουλήσουμε στον υπόλοιπο κόσμο για να χρηματοδοτήσουμε αυτή τη στήριξη;
Δεν βοηθάει στην απάντηση στο ερώτημα αυτό το ότι το άλλοτε προφανές τεχνολογικό προβάδισμα της δύσης συρρικνώνεται γρήγορα. Είναι επίσης απατηλή η πεποίθηση, που φαίνεται να μοιράζονται διάφοροι αμερικανικοί επιχειρηματικοί κύκλοι, πως μπορούμε να διατηρήσουμε το προβάδισμά μας στην τεχνολογία και τον σχεδιασμό, εξάγοντας μεγάλα τμήματα της παραγωγής και της απασχόλησης σε φτηνότερους προορισμούς, εκτός δύσεως.
Η μάθηση είναι μια παγκόσμια αναζήτηση, που ίσως να γίνεται με πολύ μεγαλύτερη θέρμη στους προορισμούς αυτούς, αν ληφθεί υπόψη το χάσμα που έχουν να καλύψουν αλλά και οι μεγάλες προσδοκίες και επιθυμίες που κυριαρχούν εκεί, σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο.
Ως αποτέλεσμα αυτών των μεγάλων αλλαγών, ο κόσμος σήμερα είναι πολύ διαφορετικός από ότι δέκα χρόνια πριν. Σε εποχές ευημερίας οι δυτικοί θα υιοθετούσαν μια στρατηγική που θα προσέβλεπε στο μέλλον. Θα άλλαζαν τον τρόπο ζωής και κατανάλωσής τους. Αλλά σε φάσεις υποχώρησης του βιοτικού τους επιπέδου, οι άνθρωποι ατυχώς είναι πολύ λιγότερο έτοιμοι να αλλάξουν και αγκιστρώνονται στις ξεπερασμένες μορφές κατανάλωσής τους με όλη τη δύναμη της απελπισίας.
Αυτή η απλή αλήθεια της ζωής εξηγεί γιατί είμαι τόσο σκεπτικιστής όσον αφορά τη δυνατότητα για παγκόσμιες λύσεις στην τρέχουσα κρίση. Από την άποψη της οικονομικής θεωρίας, έχουν ήδη γίνει συζητήσεις για την ανάδυση μιας κοινωνικής-προνοιακής λειτουργίας. Αλλά στον πυρήνα των συζητήσεων αυτών βρίσκεται η έννοια της αναδιανομής του εισοδήματος -και τα μοντέλα λειτουργούν μόνον εφόσον δεν θίγονται τα καταναλωτικά πρότυπα. Κάτι που προφανώς δεν είναι πια δυνατό.
Λοιπόν, τι μπορεί να γίνει; Κατά τη γνώμη μου πρέπει να στραφούμε προς τα πίσω και να ανακαλύψουμε ξανά την αξία της τοπικής εμπειρίας. Αυτή την ιδέα είχε προβάλει και ο Φρίντριχ Χάγιεκ (Friedrich Hayek) το 1936, όταν μίλησε στο οικονομικό κλαμπ του Λονδίνου για τη σχέση γνώσης και οικονομίας. Την εποχή της παγκοσμιοποίησης, η ιδέα του μπορεί να αναβιώσει και να αποκτήσει νέο νόημα.
Καθώς η γνώση είναι διάχυτη και δεν είναι δυνατό να γνωρίζουν οι πάντες τα πάντα, το μόνο που μπορεί να κάνει κανείς είναι να αξιοποιήσει τις τοπικές γνώσεις -και να τις συνδέσει με διαφόρους τρόπους. Διότι, παρά την ατέλειωτη φλυαρία περί παγκόσμιας συνεργασίας, αποδεικνύεται πως στον πραγματικό κόσμο δεν υφίσταται η παραμικρή διάθεση για συνεργασία μεταξύ των ευπόρων κρατών.
Αλλά τότε, ποια είναι η βέλτιστη συμπεριφορά σε ένα κατατεμαχισμένο κόσμο όπου οι άνθρωποι δρουν αποκλειστικά τοπικά και όχι πλανητικά; Πιστεύω πως θα έπρεπε να ενθαρρύνουμε διάφορες τοπικές λύσεις, που αναμφίβολα στην καλύτερη περίπτωση θα συντονίζονται ατελώς. Μπορεί να καταλήξουμε να ζούμε στον τρίτο ή τον τέταρτο από τους καλύτερους εφικτούς κόσμους αλλά αυτό κατά πάσα πιθανότητα είναι ό,τι καλύτερο μπορούμε να πετύχουμε.
