Φανταστείτε το εξής σενάριο: περνάτε τις διακοπές σας σε μια μακρινή χώρα, από αυτές που η πιθανότητα να επισκεφθείτε ξανά είναι σχεδόν μηδενική. Στο τέλος ενός γεύματος, και...
ενώ δεν έχετε καμία συμβατική υποχρέωση, αφήνετε στο τραπέζι ένα γενναίο φιλοδώρημα. Με δεδομένο ότι εσείς και ο σερβιτόρος δεν πρόκειται να συναντηθείτε ξανά, η παραχώρηση των χρημάτων σας δεν μπορεί να θεωρηθεί επένδυση: δεν έχετε λόγους να ελπίζετε σε καλύτερο τραπέζι ή καλύτερη εξυπηρέτηση μια επόμενη φορά, αφού δεν θα υπάρξει επόμενη φορά!
Η πράξη σας αυτή λοιπόν, όπως και άλλες παρόμοιες που σίγουρα έρχονται σε αντίθεση με ό,τι θα συμβούλευε ένας οικονομολόγος, είναι δυσεξήγητη με την πρώτη ματιά. Ποιος είναι άραγε ο λόγος της γενναιοδωρίας σε συνθήκες «μιας φοράς»; Αυτό είναι το ερώτημα που θέλησαν να απαντήσουν εξελικτικοί ψυχολόγοι του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στη Σάντα Μπάρμπαρα και, όπως κάνουν πάντα, αναζήτησαν τις ρίζες του φαινομένου στους πολύ-πολύ μακρινούς προγόνους μας. Για τα «πώς» και τα «γιατί» της έρευνας καθώς και τα ευρήματά τους εξηγεί ο Andrew Delton.
Το παιχνίδι της γενναιοδωρίας
Οι αμερικανοί ερευνητές του Κέντρου Εξελικτικής Ψυχολογίας ζήτησαν από εθελοντές να λάβουν μέρος σε ένα παιχνίδι το οποίο παιζόταν με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών. Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού οι παίκτες έπρεπε να αποφασίσουν κατά πόσο θα ήταν γενναιόδωροι ή όχι σε διάφορες καταστάσεις. Χωρίς να τους δίνονται επεξηγηματικές πληροφορίες, οι παίκτες έπρεπε να συμπεράνουν τις λεπτομέρειες αυτών των καταστάσεων παρατηρώντας το περιβάλλον. Ηταν δηλαδή σε θέση να αντιληφθούν αν επρόκειτο για συναντήσεις της μιας φοράς ή αν επρόκειτο για συναντήσεις με άτομα που θα μπορούσαν να ξαναδούν.
Σύμφωνα με το άρθρο των αμερικανών επιστημόνων στην επιθεώρηση Proceedings of the National Academy of Sciences, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι παίκτες ήταν πιο γενναιόδωροι από το αναμενόμενο στις συναντήσεις της μιας φοράς. Γιατί άραγε; «Είναι πράγματι ενδιαφέρον να το παρατηρεί κανείς αυτό» μας είπε ο Andrew Delton και συνέχισε: «Οι άνθρωποι είμαστε πιο συνεργάσιμοι και γενναιόδωροι απ ό,τι νομίζουμε. Οι συμμετέχοντες στη μελέτη, οι οποίοι κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού άφηναν φιλοδώρημα σε εστιατόρια που υποσυνείδητα ήξεραν ότι δεν θα επισκεφθούν ξανά, δεν είχαν κανένα οικονομικό όφελος από αυτό (το αντίθετο!) και δεν ήταν υποχρεωμένοι από κανέναν νόμο να το κάνουν. Ωστόσο, με χαρά άφηναν 10 δολάρια στον σερβιτόρο».
Το εξελικτικό παρελθόν μας
Έχοντας, μέσω του προγράμματος, εξασφαλίσει ότι η συμπεριφορά των συμμετεχόντων δεν είχε να κάνει με τη διάθεσή τους να φανούν αρεστοί στους ερευνητές, οι αμερικανοί επιστήμονες θέλησαν να εξηγήσουν το εύρημά τους ανατρέχοντας στο μακρινό παρελθόν μας. Η λογική αυτής της προσέγγισης εκπηγάζει από το γεγονός ότι το ανθρώπινο είδος έζησε το μεγαλύτερο μέρος της εξελικτικής ιστορίας του σε πρωτόγονες συνθήκες.
Έχοντας λοιπόν ζήσει ως κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες για 10 εκατομμύρια χρόνια, λένε οι εξελικτικοί ψυχολόγοι, ο εγκέφαλός μας εξελίχθηκε με τρόπο που να αρμόζει στις συνθήκες αυτές. Και καθώς η φυσική επιλογή είναι μια πολύ αργή διαδικασία και οι άνθρωποι ανέπτυξαν τη γεωργία μόλις πριν από 10.000 χρόνια, είναι λογικό να εξηγούμε σημερινές συμπεριφορές με βάση το μακρινό εξελικτικό παρελθόν μας.
«Σε μια τυχαία συνάντηση δύο ανθρώπων έχει κανείς δύο δυνατότητες: να συνεργαστεί ή όχι» μας είπε ο Andrew Delton και συνέχισε: «Ο πρωτόγονος άνθρωπος, ο οποίος δεν γνώριζε αν θα συναντούσε ξανά αυτόν που είχε μπροστά του, είχε αυτές ακριβώς τις επιλογές. Αν αποφάσιζε να συνεργαστεί, έχανε ίσως κάτι μικρό και ελεγχόμενο, αλλά επένδυε στο μέλλον. Στην περίπτωση δηλαδή που θα συναντούσε ξανά αυτόν τον άνθρωπο, θα είχε έναν φίλο, κάποιον που θα μπορούσε ενθυμούμενος το τωρινό γεγονός να του παράσχει βοήθεια. Αν αποφάσιζε να μη συνεργαστεί, κέρδιζε πιθανόν κάτι, αλλά έπαιρνε το ρίσκο να έχει έναν εχθρό στο μέλλον».
Η συμπεριφορά αυτή φαίνεται πως είναι πράγματι εγγεγραμμένη στους σημερινούς μοντέρνους εγκεφάλους μας. «Παρά το γεγονός ότι οι συμμετέχοντες μπορούσαν να συμπεράνουν ότι βρίσκονταν με έναν άνθρωπο που δεν επρόκειτο να ξαναδούν, επέλεγαν να είναι γενναιόδωροι. Ακόμη και σήμερα λοιπόν επιλέγουμε να χάσουμε κάτι μικρό, όπως είναι ένα φιλοδώρημα ακόμη και γενναίο, παρά να διακινδυνεύσουμε μια εχθρική στάση στο μέλλον» λέει ο αμερικανός ερευνητής και προσθέτει: «Βλέπετε, το κόστος τού να εκλάβει κανείς μια συνάντηση της μιας φοράς για συνάντηση που θα έχει συνέχεια είναι μεγαλύτερο από το να εκλάβει μια συνάντηση με μέλλον ως συνάντηση της μιας φοράς. Και αυτή η ασυμμετρία έχει εγγραφεί στον εγκέφαλό μας: έχουμε επιλεγεί να συνεργαζόμαστε και να είμαστε γενναιόδωροι ακόμη και όταν όλα δείχνουν ότι βρισκόμαστε σε συνάντηση της μιας φοράς».
ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ
Σύμφωνα με την καθηγήτρια Leda Cosmides η οποία μαζί με τον σύζυγό της John Tooby έθεσαν τις βάσεις της εξελικτικής ψυχολογίας: «Στόχος της έρευνας στην εξελικτική ψυχολογία είναι η ανακάλυψη και κατανόηση του σχεδιασμού του ανθρώπινου εγκεφάλου. Η εξελικτική ψυχολογία είναι μια προσέγγιση στην ψυχολογία, κατά την οποία η γνώση και οι αρχές της εξελικτικής βιολογίας αξιοποιούνται στην έρευνα για τη δομή του ανθρώπινου εγκεφάλου. Δεν είναι ένα πεδίο έρευνας, όπως η όραση, η λογική, ή η κοινωνική συμπεριφορά. Είναι ένας τρόπος σκέψης για την ψυχολογία ο οποίος μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε θέμα μέσα σε αυτή».
Με βάση τα παραπάνω οι Cosmides και Tooby εκτιμούν ότι η «ψυχολογία είναι ένας κλάδος της βιολογίας ο οποίος μελετά 1. τον εγκέφαλο, 2. τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος επεξεργάζεται την πληροφορία και 3. τον τρόπο με τον οποίο αυτό το πρόγραμμα επεξεργασίας της πληροφορίας δημιουργεί συμπεριφορές». Η αποδοχή ότι η ψυχολογία αποτελεί κλάδο της βιολογίας είναι κομβική στο να αντιληφθούμε τις 5 βασικές αρχές που τη διέπουν και οι οποίες απορρέουν από τη βιολογία.
Αρχή 1. Ο εγκέφαλος είναι ένα φυσικό σύστημα. Λειτουργεί σαν ένας υπολογιστής. Τα κυκλώματά του είναι σχεδιασμένα να παράγουν συμπεριφορές οι οποίες αρμόζουν στις συνθήκες του περιβάλλοντός μας.
Αρχή 2. Τα νευρικά κυκλώματά μας σχεδιάστηκαν από τη φυσική επιλογή να λύνουν προβλήματα τα οποία αντιμετώπισε το είδος μας κατά τη διάρκεια της εξελικτικής ιστορίας μας.
Αρχή 3. Η συνείδηση είναι απλώς η κορυφή του παγόβουνου. Η πλειοψηφία των όσων συμβαίνουν στον εγκέφαλό μας μάς διαφεύγουν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι συνειδητές εμπειρίες μας να μας κάνουν να πιστεύουμε λανθασμένα ότι τα εγκεφαλικά κυκλώματα είναι απλά. Τα περισσότερα προβλήματα που βιώνουμε ως απλά στην επίλυσή τους στην πραγματικότητα είναι πολύ δύσκολα _ απαιτούν την ύπαρξη πολύ περίπλοκων νευρικών κυκλωμάτων.
Αρχή 4. Διαφορετικά νευρωνικά κυκλώματα είναι εξειδικευμένα στην επίλυση διαφορετικών προσαρμοστικών προβλημάτων.
Αρχή 5. Τα μοντέρνα κρανία μας φιλοξενούν εγκεφάλους της λίθινης εποχής.
