Μιλώντας σε δείπνο στο Αμβούργο την περασμένη Παρασκευή, με τον Βρετανό πρωθυπουργό Ντέιβιντ Κάμερον ανάμεσα στους 400 καλεσμένους, αστειεύτηκε για την συνήθεια των ηγετών της Ε.Ε. να εργάζονται όλο το βράδυ σε δύσκολα ζητήματα: «Δεν θέλω να προβλέψω πόσες ώρες μπορεί να κοιμηθώ το βράδυ της Πέμπτης».
Η έλλειψη ξεκούρασης θα είναι η μικρότερη από τις ανησυχίες της. Αδιαμφισβήτητη ηγέτιδα της Ευρώπης (μόλις ένα χρόνο πριν κατάφερε να περάσει το δικό της σε όλα τα θέματα, από το τελευταίο πακέτο διάσωσης της Ελλάδας ως την επιβολή κυρώσεων στην Ρωσία για την εμπλοκή στην Ουκρανία) η κα. Μέρκελ θα καταφτάσει στις Βρυξέλλες σήμερα για να αντιμετωπίσει την πιο εχθρική υποδοχή στα 11 χρόνια της θητείας της.
Είναι απομονωμένη για την πολιτική των ανοιχτών θυρών στο προσφυγικό και τους περισσότερους από 1 εκατομμύριο ανθρώπους που εισήλθαν στην Γερμανία τους τελευταίους 12 μήνες, πολλοί από τους οποίους προσπαθούν να ξεφύγουν από τον εμφύλιο της Συρίας. Οι επικριτές της ισχυρίζονται ότι έχει επιδεινώσει την κρίση και ότι τώρα απειλεί την συνοχή όχι μόνο της ζώνης Σένγκεν, αλλά της ίδιας της Ε.Ε.
Μετά από την στήριξη που προσέφερε στα αδύναμα μέλη της Ένωσης τα τελευταία χρόνια, το Βερολίνο είναι τώρα στην ασυνήθιστη θέση να παρακαλεί για χάρες. Θέλει μια πανευρωπαϊκή λύση, ζητώντας από τις χώρες που έχουν αποφύγει την εισροή μεγάλου αριθμού προσφύγων να ανακουφίσουν την Γερμανία και ορισμένες άλλες χώρες που έχουν σηκώσει το μεγαλύτερο βάρος.
Αλλά στην Νότια Ευρώπη, χώρες που είναι ήδη κουρασμένες από την λιτότητα, προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την έλευση προσφύγων στις ακτές τους, ενώ στην Ανατολική Ευρώπη ο εθνικισμός έχει μετατρέψει κράτη που κάποτε ήταν ευγνώμονα για την ένταξη στην Ε.Ε. σε επιφυλακτικούς συμμάχους. Ακόμα και η Γαλλία, ο παλιότερος εταίρος της Γερμανίας, δεν έχει κατασταλάξει σε μια συγκεκριμένη θέση, με έναν από τους υπουργούς της να χαρακτηρίζει «μη βιώσιμη» την πολιτική της Γερμανίας.
Τα δεινά της Μέρκελ έγιναν μεγαλύτερα από την παρέμβαση του Βλαντιμίρ Πούτιν στην Συρία, η οποία οδήγησε σε ακόμα μεγαλύτερα κύματα εξόδου από την χώρα. Η κίνηση του Ρώσου προέδρου έχει πολώσει ακόμα περισσότερο τα κράτη της Ε.Ε., με ορισμένα όπως η Πολωνία, να τάσσονται υπέρ μιας ακόμα πιο σκληρής γραμμής έναντι της Μόσχας, ενώ άλλα όπως η Ιταλία να πιέζουν για παραχωρήσεις.
«Η Γερμανία δεν έχει πολλούς φίλους αυτήν την στιγμή» λέει υπουργός κυβέρνησης της Ε.Ε. «Πιστεύουμε πως υπάρχει μια ανακατανομή ισχύος». Το αρνητικό κλίμα επιβεβαιώνεται και από Γερμανό διπλωμάτη που παραδέχεται ότι έχει υποχωρήσει η στήριξη στο Βερολίνο. «Η ανάληψη μιας ηθικής στάσης στο ζήτημα των προσφύγων δεν φαίνεται να πείθει τους εταίρους μας».
Η απογοήτευση των Γερμανών
Η κα. Μέρκελ παραμένει ο ισχυρότερος ηγέτης στην Ε.Ε. αλλά η προσφυγική κρίση έχει κάνει πιο δύσκολη την χρήση της δύναμης που διαθέτει. Με απλά λόγια, αν το Βερολίνο ασκήσει υπερβολική πίεση, μπορεί να διαλύσει την Ε.Ε.
«Είναι εντάξει να δρας μονομερώς αν δεν ζητάς συντονισμένες προσπάθειες» σημειώνει ο Φρανσουά Χάιζμπουργκ, ειδικός σύμβουλος στο Ίδρυμα Στρατηγικών Ερευνών στο Παρίσι. «Δεν ισχύει το ίδιο όταν ζητάς για αλληλεγγύη για το σύνολο της Ε.Ε.».
Ως ηγέτιδα της χώρας που έχτισε την μεταπολεμική της ταυτότητα στην ευρωπαϊκή ενοποίηση και ως ένα πρόσωπο που μεγάλωσε σε μια διαιρεμένη χώρα, η κα. Μέρκελ θα κάνει πολλά για να διατηρήσει ανέπαφη την Ένωση.
Ωστόσο, η απογοήτευση των Γερμανών με την Ε.Ε. μεγαλώνει. Μια πρόσφατη δημοσκόπηση έδειξε ότι το ποσοστό των Γερμανών που αξιολογούν θετικά την Ένωση έχει βουτήξει από το 45% τον Μάιο της περασμένης χρονιάς στο 34% τον Νοέμβριο.
Η κρίση αυξάνει την στήριξη για το ακροδεξιό κόμμα Εναλλακτική για την Γερμανία (AfD) και τους διαφωνούντες εντός του συντηρητικού κόμματος της Μέρκελ, ειδικά του ηγέτη του CSU, Χορστ Σιχόφερ. Αν και κέρδισε την δημόσια αναγνώριση για την πολιτική των ανοιχτών θυρών, οι έπαινοι δεν συνοδεύτηκαν ποτέ και από πολιτική στήριξη εντός της Ε.Ε. Με μοναδικές εξαιρέσεις την Αυστρία και την Σουηδία, οι άλλες χώρες αρνήθηκαν να ακολουθήσουν την Γερμανία στο καλωσόρισμα των προσφύγων. Αντιμέτωπες με αδιάκοπες εισροές, ακόμα και η Αυστρία και η Σουηδία έχουν εισάγει τώρα περιορισμούς.
Τα χτυπήματα για το Βερολίνο ξεκίνησαν όταν ο Βίτορ Όρμπαν, ο συντηρητικός πρωθυπουργός της Ουγγαρίας, κατηγόρησε την Μέρκελ τον Σεπτέμβριο για «ηθικό ιμπεριαλισμό» και συνεχίζουν αδιάκοπα από τότε. Ο Μανουέλ Βαλς, πρωθυπουργός της Γαλλίας, δήλωσε σε συνέδριο ασφαλείας στο Μόναχο την περασμένη εβδομάδα ότι το Παρίσι δεν θα συμμετάσχει σε μια πανευρωπαϊκή κατανομή των προσφύγων.
Σε μια ακόμα ένδειξη για το πώς η κρίση δηλητηριάζει τις σχέσεις, ο Ματέο Ρέντσι, ο Ιταλός πρωθυπουργός, ανέφερε ότι η Α. Μέρκελ τον αγνοεί στο ζήτημα των προσφύγων. Είπε στην εφημερίδα Frankfurter Allgemeine: «Δεν μπορεί η Άνγκελα να καλεί πρώτα τον Ολάντ και στην συνέχεια τον πρόεδρο της Κομισιόν, Ζαν-Κλωντ Γιούνκερ και να μαθαίνω για το τι συνέβη στον τύπο».
Οι πρόσφυγες συνεχίζουν να καταφθάνουν. Περίπου 60.000 έφτασαν στην Ε.Ε., κυρίως στην Ελλάδα τον περασμένο μήνα, από το επίπεδο ρεκόρ των 220.000 τον Οκτώβριο, αλλά και πάλι είναι 10 φορές περισσότεροι από τον Ιανουάριο του 2014, σύμφωνα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. Οι αξιωματούχοι αναμένουν αύξηση των αριθμών όταν περάσει ο χειμώνας.
Προτού συμβεί αυτό, οι επικριτές της κα. Μέρκελ θέλουν πιο αυστηρούς ελέγχους στα σύνορα, όρια στον αριθμό των προσφύγων που θα δέχονται τα κράτη και ενίσχυση των εξωτερικών συνόρων της Ε.Ε. Η καγκελάριος έχει επανειλημμένα αναφέρει ότι οι εισροές πρέπει να μειωθούν και έκανε πιο αυστηρό τον νόμο για την επιτάχυνση του επαναπατρισμού για όσους δεν λαμβάνουν άσυλο, υιοθετώντας παράλληλα μια πιο σκληρή ρητορική ενόψει και τριών περιφερειακών εκλογών τον επόμενο μήνα. Ωστόσο, επιμένει ότι το πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί με το κλείσιμο των συνόρων, λέγοντας πως η απώθηση των προσφύγων στις εύθραυστες βαλκανικές χώρες μπορεί να είναι καταστροφική.
Πιέσεις σε Ελλάδα και Τουρκία
Αντίθετα, η καγκελάριος καταβάλει προσπάθειες για να διασφαλίσει την ειρήνη στην Συρία. Τάχθηκε υπέρ της ενίσχυσης των εξωτερικών συνόρων, ειδικά στην Ελλάδα, που είναι το μεγαλύτερο σημείο εισόδου. Επιδίωξε μια συμφωνία με την Τουρκία, την πιο σημαντική χώρα διέλευσης και ζήτησε ανακατανομή των προσφύγων. Οι εταίροι στην Ε.Ε. στηρίζουν μια συμφωνία ειρήνης στην Συρία, όσο μακρινή και αν φαίνεται. Αλλά υπάρχουν πολλές διαφωνίες για τα υπόλοιπα στοιχεία του σχεδίου.
Η ενίσχυση των εξωτερικών συνόρων της Ε.Ε. στην οικονομικά γονατισμένη Ελλάδα έχει καθυστερήσει να εφαρμοστεί από την ελληνική κυβέρνηση, η οποία πρέπει να μειώσει τις δαπάνες για να τηρήσει τους όρους του τελευταίου σχεδίου διάσωσης. Η Αθήνα έχει λάβει διορία τριών μηνών για να βάλει τέλος στο διοικητικό χάος ή διαφορετικά να έρθει αντιμέτωπη με την αναστολή συμμετοχής στην Σένγκεν. Με την Ελλάδα να είναι πιο απομακρυσμένη γεωγραφικά, η αποκοπή της χώρας είναι μια ελκυστική ιδέα για τους υπέρμαχους των ελέγχων στα σύνορα. Αλλά το Βερολίνο πιστεύει ότι η συγκέντρωση των προσφύγων σε μια σχεδόν χρεοκοπημένη χώρα οδηγεί στην καταστροφή.
Η πρόταση συμφωνίας με την Τουρκία αντιμετωπίζει και αυτή δυσκολίες, με τον Τούρκο πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν να απαιτεί υψηλό τίμημα για την επιβράδυνση των προσφυγικών ροών, όπως λιγότερη κριτική από την Ε.Ε. για την σύγκρουση με τις κουρδικές μειονότητες. Ακόμα και εντός της Ε.Ε., η συμφωνία έχει αντιμετωπίσει καθυστερήσεις, με τον κ. Ρέντσι να μην δίνει έγκριση για εβδομάδες από φόβο για τον αντίκτυπο του πακέτου των 3 δισ. ευρώ προς την Τουρκία στα δημόσια οικονομικά της Ιταλίας.
Αλλά το πιο επίμαχο ζήτημα παραμένει η ανακατανομή των προσφύγων εντός της Ε.Ε. Σε μια επώδυνη διαπραγμάτευση την περασμένη χρόνια, τα κράτη συμφώνησαν στην μετεγκατάσταση 160.000 ανθρώπων. Αλλά με τις κυβερνήσεις να σέρνουν τα πόδια τους, μόλις 500 έχουν μετακινηθεί.
Το Βερολίνο στηρίζει τώρα φιλόδοξα σχέδια της Ε.Ε. για την μεταφορά εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων από καταυλισμούς προσφύγων κατευθείαν στην Τουρκία, με βάση τα όσα προβλέπει η συμφωνία με την Άγκυρα.
Αντιμέτωπη με διαδηλώσεις, η Γερμανία προσπαθεί να το περιορίσει αυτό «σε μια συμμαχία των προθύμων», που περιλαμβάνει χώρες όπως το Βέλγιο και η Σλοβενία. Ο Νόρμπερτ Ρέτγκεν, επικεφαλής της επιτροπής διεθνών υποθέσεων της Bundestag, λέει: «Είναι δύσκολο να κάνεις εκκλήσεις για αλληλεγγύη μόνο όταν είσαι αυτός που χρειάζεται αλληλεγγύη».
Οι πιο σκληροί επικριτές είναι τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, που έχουν μια διαφορετική οπτική από την πολυπολιτισμική Δύση. Ο Ζόλταν Κόβακς, εκπρόσωπος της ουγγρικής κυβέρνησης σημειώνει: «Η διάκριση σε παλιά και νέα Ευρώπη δεν είναι ένας κίνδυνος. Είναι η πραγματικότητα». Η Βαρσοβία αμφισβητεί και αυτή το Βερολίνο, επαναφέροντας στο προσκήνιο την ομάδα του Βίζεγκαρντ, στην οποία μετέχουν η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Τσεχία και η Σλοβακία. «Η Γερμανία έχει επικεντρωθεί στην προσφυγική κρίση και η Μέρκελ αντιμετωπίζει προβλήματα στο εσωτερικό», δηλώνει σύμβουλος του συντηρητικού κυβερνώντος κόμματος της Πολωνίας. Οι χώρες πιστεύουν πως θα έχουν πιο ισχυρή φωνή αν μείνουν ενωμένες.
Στην Δυτική Ευρώπη, οι επικρίσεις για την πολιτική της κα. Μέρκελ απορρέουν από διαφορετικά κίνητρα. Ο κ. Βαλς επιτέθηκε από ανησυχία για την άνοδο του Εθνικού Μετώπου. Αλλά ο κ. Ολάντ έχει αντισταθεί στις πιέσεις να απομονώσει την Γερμανία και προσπαθεί αντίθετα να αμβλύνει την προσέγγιση της κα. Μέρκελ, πιέζοντας μεταξύ άλλων για ισχυρότερη περιφρούρηση των εξωτερικών συνόρων της Ε.Ε.
Μετά τις επιθέσεις του Νοεμβρίου στο Παρίσι, ο κ. Ολάντ αναγνωρίζει ότι η Γαλλία χρειάζεται την αλληλεγγύη της Ε.Ε. σε θέμα ασφάλειας και συνεργασία στην ανταλλαγή πληροφοριών. Η Γερμανία έχει κρατήσει χαμηλούς τόνους για την αδύναμη οικονομική επίδοση της Γαλλίας. Ο κ. Χάιζμπουργκ υποστηρίζει πως στο τέλος η Γαλλία δεν θα κινηθεί ποτέ κατά της Γερμανίας. «Η συμφωνία είναι ότι ως αντάλλαγμα η Γερμανία θα είναι πιο συγκαταβατική όσον αφορά τον προϋπολογισμό της Γαλλίας» σημειώνει.
Ο κ. Ρέντσι από την άλλη πλευρά, έχει ηγηθεί της αντιπαράθεσης του ευρωπαϊκού Νότου στις γερμανικές απαιτήσεις για πιο αυστηρές δημοσιονομικές πολιτικές. Ο προβληματισμός για τα δημοσιονομικά προστίθεται στον εκνευρισμό για την ελάχιστη βοήθεια που έλαβε η Ιταλία από την Ε.Ε. όταν χτυπήθηκε από τις ροές των προσφύγων.
Την ίδια στιγμή ο Ντέιβιντ Κάμερον, ο Βρετανός πρωθυπουργός, έχει αποφύγει να ασκήσει κριτική στο Βερολίνο για τους πρόσφυγες. Χρειάζεται την στήριξη της κα. Μέρκελ για τις αλλαγές στην συμφωνία με την Ε.Ε. που θα εξεταστούν στην Σύνοδο. Ενα αξιόπιστο πακέτο μπορεί να τον βοηθήσει να κερδίσει το προτεινόμενο δημοψήφισμα και να αποφύγει το «Βrexit».
H κα. Μέρκελ του έχει προσφέρει σημαντική στήριξη. Ωστόσο, Γερμανοί αξιωματούχοι δυσανασχετούν με το γεγονός ότι η Βρετανία έθεσε θέμα Brexit κατά την πιο σοβαρή κρίση της Ε.Ε. και φοβούνται ότι θα ενθαρρύνει και άλλους, όπως η Πολωνία. «Το Brexit δείχνει πως ο εκβιασμός πληρώνει» λέει ένας από τους δυτικούς διπλωμάτες. «Θα προσπαθήσουν και άλλοι».
Ο ηγετικός ρόλος της Γερμανίας στην Ε.Ε δεν έχει τελειώσει ακόμα. Είναι η μεγαλύτερη οικονομία της, ο πυλώνας της ευρωζώνης και ο μεγαλύτερος χρηματοδότης της. Η κα. Μέρκελ παραμένει η ισχυρότερη πολιτικός της Ένωσης. Ακόμα και με την στήριξη για το CDU να υποχωρεί από το 41% το περασμένο καλοκαίρι σε επίπεδα κάτω από το 35%, το κόμμα είναι πολύ μπροστά από τους αντιπάλους του. Επίσης, αν και υπάρχει μεγάλη δυσαρέσκεια ανάμεσα στους βουλευτές δεν υπάρχει κάποιος που να φαίνεται ότι μπορεί να την διαδεχθεί άμεσα. Ο πιθανότερος για τον ρόλο, ο υπουργός Οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε, θεωρείται πολύ μεγάλος στα 72 του.
Η αναταραχή αυτή μπορεί να έχει σύντομα αισθητό αντίκτυπο και σε ζητήματα εκτός προσφυγικού. Τον Ιούνιο, η Ένωση πρέπει να αποφασίσει αν θα ανανεώσει τις κυρώσεις που επέβαλε το 2014 στην Ρωσία για την Ουκρανία. Διπλωμάτες της Ε.Ε. λένε ότι κάποιες χώρες μπορεί να θέλουν να χαλαρώσουν τα μέτρα για να ενθαρρύνουν τον κ. Πούτιν να γίνει πιο συνεργάσιμος στην Συρία – η Μόσχα έχει επικριθεί από τις ΗΠΑ και άλλους ότι επιτίθεται σε αντικαθεστωτικές δυνάμεις και όχι στο ISIS – ενώ άλλοι επιμένουν ότι η Ουκρανία είναι διαφορετικό ζήτημα.
«Η Μέρκελ έκανε καλά που έλαβε στήριξη για τις κυρώσεις. Τώρα θα είναι πιο δύσκολο να κρατήσει ενωμένα τα κράτη μέλη» λέει ένας διπλωμάτης.
Η περίπτωση της Ελλάδας
Η Ελλάδα αποτελεί ένα διαφορετικό τεστ. Η Αθήνα πρέπει να αποφασίσει ως το καλοκαίρι αν θα προχωρήσει στις σκληρές περικοπές στις συντάξεις που απαιτεί το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Το Ταμείο έχει απειλήσει να φύγει αν δεν γίνει αυτό που ζητάει, αλλά το Βερολίνο θέλει να παραμείνει γιατί η Bundestag έχει θέσει την συμμετοχή του ΔΝΤ ως προϋπόθεση για περαιτέρω συνεισφορά από την Γερμανία. Ωστόσο, ορισμένα κράτη της Νότιας Ευρώπης είναι φιλικά διακείμενα προς την Ελλάδα.
Θα υπάρξουν πιέσεις και αν παγώσει εκ νέου η ανάπτυξη στην ευρωζώνη. Με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να έχει ξεκινήσει ένα τεράστιο πρόγραμμα νομισματικής χαλάρωσης, η πίεση μπορεί να αυξηθεί στις κυβερνήσεις να τονώσουν την ανάπτυξη χαλαρώνοντας την δημοσιονομική πολιτική. Αυτό θα μπορούσε να φέρει για άλλη μια φορά το Βερολίνο αντιμέτωπο με την Ρώμη και άλλες κυβερνήσεις του Νότου.
Ο Σάντρο Γκότσι, ο υπουργός Ευρωπαϊκών Υποθέσεων της Ιταλίας, υποστηρίζει ότι οι εκλογές έχουν φέρει νέους ηγέτες στην Ελλάδα, την Πορτογαλία, την Πολωνία, την Σουηδία και πιθανότατα η Ισπανία (όπου δεν έχει ακόμα σχηματιστεί νέα κυβέρνηση) οι οποίοι είναι λιγότερο ευθυγραμμισμένοι με την κα. Μέρκελ. «Έχει λιγότερους συμμάχους και υπάρχουν περισσότεροι άνθρωποι στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων που έχουν διαφορετική άποψη».
Ενάντια στις εξελίξεις αυτές, η πολύτιμη συμμαχία της Γερμανίας με την Γαλλία, την οποία καλλιέργησε με προσοχή η κα. Μέρκελ, παραμένει στέρεη. Και αν ο κ. Κάμερον κερδίσει το δημοψήφισμα για το Brexit μπορεί να χρωστάει κάποιες χάρες στην καγκελάριο.
Αλλά πρώτα πρέπει να περάσει η κα. Μέρκελ αυτήν την δύσκολη και μακρά νύχτα στις Βρυξέλλες.
