φαντασιακές κατασκευές που συντηρούσαν την κοινωνική τάξη γίνονταν πιο πολύπλοκες.
Μύθοι και πλάσματα της φαντασίας μάθαιναν τους ανθρώπους, σχεδόν από τη στιγμή της γέννησής τους να σκέφτονται με συγκεκριμένους τρόπους, να συμπεριφέρονται σύμφωνα με ορισμένα πρότυπα, να επιθυμούν συγκεκριμένα πράγματα και να τηρούν συγκεκριμένους κανόνες. Δημιούργησαν έτσι τεχνητά ένστικτα που επέτρεψαν σε εκατομμύρια αγνώστους να συνεργάζονται αποτελεσματικά. Αυτό το δίκτυο τεχνητών ενστίκτων ονομάζεται “πολιτισμός“.
Στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, οι μελετητές δίδασκαν ότι κάθε πολιτισμός ήταν πλήρης και αρμονικός, ότι κατείχε μια αμετάβλητη ουσία που τον όριζε για πάντα. Κάθε ανθρώπινη ομάδα είχε τη δική της κοσμοθεωρία και το δικό της σύστημα κοινωνικής, νομικής και πολιτικής οργάνωσης που λειτουργούσε ομαλά σαν τους πλανήτες που γυρίζουν γύρω από τον ήλιο. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, αν οι πολιτισμοί αφήνονταν στην ησυχία τους, δεν άλλαζαν. Συνέχιζαν να κινούνται με τον ίδιο ρυθμό και προς την ίδια κατεύθυνση. Μόνο μια δύναμη από έξω μπορούσε να τους αλλάξει. Ανθρωπολόγοι, ιστορικοί και πολιτικοί αναφέρονταν έτσι στον «πολιτισμό της Σαμόα» ή στον «πολιτισμό της Τασμανίας» σαν οι κάτοικοι της Σαμόα και της Τασμανίας να είχαν τις ίδιες πεποιθήσεις, κανόνες και αξίες από αμνημονεύτων χρόνων.
Σήμερα οι περισσότεροι μελετητές του πολιτισμού έχουν καταλήξει ότι ισχύει το αντίθετο. Κάθε πολιτισμός έχει τις χαρακτηριστικές του πεποιθήσεις, κανόνες και αξίες, αλλά αυτές βρίσκονται μονίμως σε ρευστή κατάσταση. Ο πολιτισμός μπορεί να μετασχηματιστεί λόγω αλλαγών στο περιβάλλον του ή μέσα από την επαφή με γειτονικούς πολιτισμούς. Όμως, οι πολιτισμοί υφίστανται μεταβολές και χάρη στη δική τους εσωτερική δυναμική. Ακόμα και ένας απόλυτα απομονωμένος πολιτισμός που ζει σε οικολογικά σταθερό περιβάλλον δεν μπορεί να αποφύγει την αλλαγή. Σε αντίθεση με τους φυσικούς νόμους, οι οποίοι είναι απαλλαγμένοι από ασυνέπειες, κάθε ανθρώπινη τάξη είναι γεμάτη εσωτερικές αντιφάσεις. Οι πολιτισμοί προσπαθούν διαρκώς να συμφιλιώσουν τις αντιφάσεις αυτές και η διαδικασία αυτή οδηγεί στην αλλαγή.
Για παράδειγμα, στη μεσαιωνική Ευρώπη, οι ευγενείς πίστευαν στο χριστιανισμό και στην ιπποσύνη. Ένας χαρακτηριστικός ευγενής πήγαινε στην εκκλησία το πρωί και άκουγε τον ιερέα να μιλάει για τους βίους των αγίων. «Ματαιότατης ματαιοτήτων», έλεγε ο ιερέας, «τα πάντα ματαιότης. Τα πλούτη, η λαγνεία και η τιμή, όλα είναι επικίνδυνοι πειρασμοί. Πρέπει να φανείτε ανώτεροι τους και να βαδίσετε στα βήματα του Χριστού. Να είστε πράοι, όπως Εκείνος, να αποφεύγετε τη βία και τις υπερβολές και, αν σας επιτεθούν, να στρέψετε το άλλο μάγουλο». Γυρνώντας στο σπίτι με μειλίχια και στοχαστική διάθεση, ο ευγενής μας θα άλλαζε για να βάλει τα καλύτερα μεταξωτά του και θα πήγαινε σε συμπόσιο στο κάστρο του άρχοντά του. Εκεί το κρασί έρρεε σαν νερό, ο τροβαδούρος τραγουδούσε για το Λάνσελοτ και την Γκουινεβίρ και οι καλεσμένοι αντάλλασσαν πονηρά αστεία και αιματηρές πολεμικές ιστορίες. «Καλύτερα να πεθάνεις» δήλωναν οι βαρόνοι, «παρά να ζεις ντροπιασμένος. Αν αμφισβητήσει κανείς την τιμή σου, μόνο με αίμα μπορεί να ξεπλυθεί η προσβολή. Και τι καλύτερο υπάρχει στη ζωή απ’ το να βλέπεις τους εχθρούς να τρέπονται σε φυγή μπροστά σου και τις όμορφες κόρες τους να τρέμουν στα πόδια σου;».
Η αντίφαση δεν λυνόταν ποτέ εντελώς. Αλλά καθώς οι ευγενείς, ο κλήρος και ο απλός λαός της Ευρώπης πάλευαν μαζί της, ο πολιτισμός τους άλλαζε. Μία προσπάθεια επίλυσής της οδήγησε στις σταυροφορίες. Στις σταυροφορίες, οι ιππότες μπορούσαν να αποδείξουν τη στρατιωτική τους ανδρεία και τη θρησκευτική τους αφοσίωση στην ίδια κίνηση. Η ίδια αντίφαση δημιούργησε στρατιωτικά τάγματα όπως οι Νάΐτες και οι Ιωαννίτες, που προσπάθησαν να συνυφάνουν ακόμα πιο στενά τα χριστιανικά και τα ιπποτικά ιδεώδη. Ήταν επίσης υπεύθυνη για μεγάλο μέρος της μεσαιωνικής τέχνης και λογοτεχνίας, όπως οι ιστορίες του Βασιλιά Αρθούρου και του Άγιου Δισκοπότηρου. Τι άλλο ήταν το Κάμελοτ αν όχι μια προσπάθεια να αποδειχτεί ότι ένας καλός ιππότης πρέπει να είναι καλός χριστιανός και ότι οι καλοί χριστιανοί γίνονται οι καλύτεροι ιππότες;
Ένα ακόμα παράδειγμα είναι η σημερινή πολιτική τάξη. Από τη Γαλλική Επανάσταση και μετά, οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έφτασαν σταδιακά να θεωρούν τόσο την ισότητα όσο και την ατομική ελευθερία θεμελιώδεις αξίες. Ωστόσο οι δύο αυτές αξίες είναι αντικρουόμενες. Η ισότητα μπορεί να διασφαλιστεί μόνο με τον περιορισμό των ελευθεριών εκείνων που βρίσκονται σε καλύτερη μοίρα . Η διασφάλιση ότι κάθε άτομο θα είναι ελεύθερο να κάνει ό,τι επιθυμεί αναπόφευκτα υπονομεύει την ισότητα. Ολόκληρη η πολιτική ιστορία του κόσμου από το 1789 μπορεί να ιδωθεί σαν μια προσπάθεια να συμβιβαστεί αυτή η αντίφαση.
Όποιος έχει διαβάσει έστω και ένα μυθιστόρημα του Τσαρλς Ντίκενς ξέρει οτι τα φιλελεύθερα καθεστώτα της Ευρώπης του 19ου αιώνα έδιναν προτεραιότητα στην ατομική ελευθερία, ακόμα κι αν αυτό σήμαινε ότι χρεοκοπημένες φτωχές οικογένειες θα ρίχνονταν στη φυλακή και τα ορφανά δεν θα είχαν άλλη επιλογή από το να παρακολουθούν σχολές για πορτοφολάδες. Όποιος έχει διαβάσει έστω και ένα μυθιστόρημα του Αλεξάντερ Σολζενίτσιν ξέρει ότι το εξισωτικό ιδεώδες του κομμουνισμού γέννησε κτηνώδεις τυραννίες που προσπάθησαν να ελέγξουν κάθε όψη της καθημερινής ζωής.
Η σύγχρονη αμερικανική πολιτική περιστρέφεται επίσης γύρω από αυτή την αντίφαση. Οι δημοκράτες θέλουν μια πιο ίση κοινωνία, έστω κι αν αυτό σημαίνει -την αύξηση της φορολογίας ώστε να χρηματοδοτηθούν προγράμματα πρόνοιας για τους φτωχούς, τους ηλικιωμένους και τους αδύναμους. Αυτό, όμως, παραβιάζει την ελευθερία των ατόμων να ξοδεύουν τα χρήματά τους όπως επιθυμούν.
Γιατί να με εξαναγκάζει η κυβέρνηση να πληρώνω για ασφάλιση υγείας αν προτιμώ να χρησιμοποιήσω αυτά τα χρήματα για να στείλω τα παιδιά μου στο πανεπιστήμιο. Οι ρεπουμπλικάνοι, από την άλλη, θέλουν να μεγιστοποιήσουν την ατομική ελευθερία, έστω κι αν αυτό σημαίνει ότι η εισοδηματική διαφορά ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς θα αυξηθεί και ότι πολλοί Αμερικανοί δεν θα είναι σε θέση να έχουν ασφάλεια υγείας.
Όπως ο μεσαιωνικός πολιτισμός δεν κατάφερε να ισορροπήσει το χριστιανισμό με την ιπποσύνη, έτσι και ο σύγχρονος κόσμος αδυνατεί να ισορροπήσει την ελευθέρια με την ισότητα. Αυτό, όμως, δεν είναι μειονέκτημα. Οι αντιφάσεις αυτού του είδους είναι αδιαχώριστο τμήμα κάθε ανθρώπινου πολιτισμού. Στην πραγματικότητα. είναι οι κινητήρες του πολιτισμού, υπεύθυνες για τη δημιουργικότητα και δυναμισμό του είδους μας. Όπως ακριβώς όταν δύο διάφωνες μουσικές νότες σπρώχνουν μπροστά ένα μουσικό κομμάτι, έτσι και η ασυμφωνία στις σκέψεις, τις ίδιες και τις αξίες μας μας αναγκάζει να σκεφτούμε, να επανεκτιμήσουμε και να ασκήσουμε κριτική. Η συνέπεια είναι ένα παιχνίδι για νωθρά μυαλά.
Αν οι εντάσεις, οι συγκρούσεις και τα ανεπίλυτα διλήμματα είναι το καρύκευμα κάθε πολιτισμού, ένας άνθρωπος που ανήκει σε οποιονδήποτε συγκεκριμένο πολιτισμό πρέπει να έχει αντιφατικές πεποιθήσεις και να διχάζεται από ασυμβίβαστες αξίες. Αυτό αποτελεί τόσο ουσιώδες χαρακτηριστικό κάθε πολιτισμού, έχει και όνομα: γνωσιακή διαφωνία. Η γνωσιακή διαφωνία θεωρείται συχνά ελάττωμα της ανθρώπινης ψυχής. Στην πραγματικότητα είναι ένα ζωτικής σημασίας προσόν. Αν οι άνθρωποι δεν ήταν σε θέση να διαθέτουν αντιφατικές πεποιθήσεις και αξίες, η συγκρότηση και η διατήρηση οποιουδήποτε ανθρώπινου πολιτισμού θα ήταν μάλλον αδύνατη.
Αν θέλετε πραγματικά να καταλάβετε, ας πούμε, τους μουσουλμάνους που πηγαίνουν στο τζαμί στο διπλανό τετράγωνο, μην ψάχνετε για το αγνό σύνολο αξιών που λατρεύει κάθε μουσουλμάνος. Αντίθετα, αναζητήστε τα παράδοξα του μουσουλμανικού πολιτισμού, εκείνους τους τόπους όπου οι κανόνες πολεμούν και οι σταθερές συγκρούονται. Είναι ακριβώς στο σημείο όπου οι μουσουλμάνοι, ταλαντεύονται ανάμεσα σε δύο επιταγές εκεί που θα τους καταλάβετε καλύτερα.
Πηγή
