στ’ αμπάρια της ένα «πολύτιμο φορτίο». Από την Ελλάδα προς την ελευθερία. Από το 1945 μέχρι και σήμερα ο φάρος του Ματαρόα συνεχίζει να φωτίζει τη μνήμη και τα ταξίδια της σύγχρονης μετανάστευσης.
Είναι μια ιδιαίτερη αλλά και αρκετά περιπετειώδης η ιστορία αυτή. Τόσο περιπετειώδης που θα μπορούσε να γίνει ακόμη και ταινία. Τόσο ιδιαίτερη που και ο ίδιος ο χρόνος φρόντισε να τη «ντύσει» με μια αινιγματική όσο και μυθική αίγλη. Αλλά και τόσο επίκαιρη στις μέρες μας… Μια διαχρονική ιστορία μετανάστευσης.
Δεκέμβρης του 1945. Αθήνα. Ένας χρόνος μετά τα Δεκεμβριανά. Ο διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου των Αθηνών, Οκτάβιος Μερλιέ, με τη βοήθεια του γενικού του γραμματέα, Ροζέ Μιλλιέξ, οργανώνουν την μεγαλύτερη αποστολή Ελλήνων φοιτητών στο εξωτερικό. Την «υποτροφιάδα» όπως έμεινε γνωστή στην ιστορία. Ή αλλιώς «το ταξίδι του Ματαρόα». Φιλέλληνες και οι δύο, παντρεμένοι με Ελληνίδες, αντιστασιακοί και αριστεροί, ανησυχούσαν για το αβέβαιο μέλλον πολλών προικισμένων μυαλών της χώρας, αριστερών και μη. Ταυτόχρονα η αυξανόμενη επιρροή της Αγγλίας στην Ελλάδα αύξανε παράλληλα και την πίεση προς τη Γαλλία, ιδιαίτερα στο θέμα της γλώσσας. Ο Μερλιέ είχε θέσει ως στόχο του να στείλει όσο περισσότερους άξιους εκπροσώπους της Ελλάδας στα γράμματα και τις τέχνες, για σπουδές στη Γαλλία, ούτως ώστε μια μέρα να γίνουν αυτοί οι εκπρόσωποι της Γαλλίας και του πολιτισμού της στη χώρα μας. Οι περισσότεροι φυσικά δεν επέστρεψαν ποτέ πίσω. Διέπρεψαν όμως σχεδόν όλοι τους. Ήταν το «πολύτιμο φορτίο» της μεταπολεμικής Ελλάδας εν μέσω του εμφυλίου.
Ο Μερλιέ με έναν αρχικό αριθμό είκοσι υποτροφιών της γαλλικής κυβέρνησης, αύξησε σε πενήντα τις θέσεις αυτές για να τις φτάσει στο τέλος με διάφορες δημιουργικές μεθοδεύσεις σε πάνω από εκατόν πενήντα περίπου. Η επιλογή έγινε από φοιτητές 60 κλάδων και ειδικοτήτων, μεταξύ των οποίων η αρχιτεκτονική, η γλυπτική, η ζωγραφική, η ιστορία, το θέατρο, η αρχαιολογία, η νομική κ.α. Μεταξύ των επιλεχθέντων, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Νίκος Σβορώνος, ο Κώστας Αξελός, ο Εμμανουήλ Κριαράς, ο Μέμος Μακρής, ο Γιώργος Κανδύλης, η Μιμίκα Κρανάκη, η Νέλλη Ανδρικοπούλου, ο Ντίκος Βυζάντιος, η Έλλη Αλεξίου και πολλοί άλλοι. Η τελική λίστα των ταξιδιωτών του Ματαρόα ανέρχεται – σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάζει στο βιβλίο της «Το Ταξίδι του Ματαρόα, 1945. Στον καθρέφτη της μνήμης» η Νέλλη Ανδρικοπούλου – στα 215 άτομα. Η λίστα αυτή βασίζεται στις δύο επιμέρους λίστες του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας (αυτή των υποτρόφων του γαλλικού κράτους και αυτή με τους φοιτητές που έφυγαν με δικά τους έξοδα). Τελική, λίστα δεν υπάρχει, δυστυχώς, σε κανένα επίσημο αρχείο.
Όλοι τους άνοιξαν πανιά τα ξημερώματα της 22ας Δεκεμβρίου του 1945 και μετά από αναμονή πολλών μηνών, με το ναυλωμένο, νεοζηλανδέζικο οπλιταγωγό Ματαρόα. Ένα πλοίο τύπου Liberty, ένα από αυτά τα φορτηγά πλοία που ναυπηγήθηκαν κατά κόρον στην Αμερική κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου για να μεταφέρουν φορτία, άψυχα και έμψυχα. Πολλά από αυτά παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα ως μεταπολεμική βοήθεια σε έλληνες πλοιοκτήτες και έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανασυγκρότηση της ελληνικής ναυτιλίας. Το πρώτο του όνομα ήταν Diogenes (Διογένης) και είχε ναυπηγηθεί στο Μπέλφαστ της Βορείου Ιρλανδίας το 1922. Το αδελφό του πλοίο λεγόταν Tamaroa και το πρώτο του όνομα ήταν κι αυτό αρχαιοελληνικό (Sophocles – Σοφοκλής). Με το Ματαρόα το «πολύτιμο φορτίο» θα φθάσει στον Τάραντα της Ιταλίας στις 24 Δεκεμβρίου και μετά με τραίνο στο Παρίσι, μέσω Ιταλίας και Ελβετίας, στις 28 του ίδιου μήνα. Οι συνθήκες του ταξιδιού υποτυπώδεις και πρωτόγονες, με λιγοστό φαγητό, στερήσεις, έλλειψη ακόμη και των βασικών, κούραση και ανταλλακτικό μέσο… τα τσιγάρα τους.
Έντεκα περίπου χρόνια μετά, στις 29 Μαρτίου του 1957 το Ματαρόα θα κάνει αθόρυβα το τελευταίο του μπάρκο. Προς την ιστορία. Προορισμός ένα διαλυτήριο πλοίων στο Faslane της Γλασκώβης. Η καμπάνα του θα δοθεί σε ένα δημοτικό σχολείο της Νέας Ζηλανδίας που φέρει το όνομά του (Mataroa School, Taihape).
Στα Πολυνησιακά Ματαρόα σημαίνει «η γυναίκα με τα μεγάλα μάτια». Ήταν η «γυναίκα» που σαν σήμερα 22 Δεκεμβρίου φυγάδευσε μέσα στ’ αμπάρια της ένα «πολύτιμο φορτίο». Από την Ελλάδα προς την ελευθερία. Από το 1945 μέχρι και σήμερα ο φάρος του Ματαρόα συνεχίζει να φωτίζει τη μνήμη και τα ταξίδια της σύγχρονης μετανάστευσης.
