φιλανθρωπία εάν μπορούσες, ή ακόμη ότι σπανίως ψεύδεσαι ή κλέβεις και πως έχεις καλό λόγο όταν το κάνεις αυτό. Επίσης, ότι ποτέ δεν πληγώνεις κανέναν επίτηδες ή πως οι άνθρωποι που πληγώνεις είναι κακοί άνθρωποι. Εάν μερικές φορές δεν βοηθάς κάποιον ενώ θα μπορούσες ή αποφασίζεις σε ένα βράδυ να ξοδέψεις 50 ευρώ για ποτά αντί να τα δωρίσεις για κάποιο καλό σκοπό, τότε σου αξίζει - εξάλλου είσαι καλός άνθρωπος.
Το αντάλλαγμα για να υποθέσεις ότι είσαι θεμελιωδώς καλός είναι πως πρέπει να απομονώσεις τον εαυτό σου από τα άσχημα πράγματα που συμβαίνουν στον πλανήτη. Δηλαδή, όταν ακούς για πόλεμο, άρρωστα παιδιά ή άστεγους που πεθαίνουν επειδή δεν έχουν κουβέρτες, πρέπει να σκεφτείς «Δεν είναι δικό μου πρόβλημα». Ακούγεται ανάλγητο όταν τοποθετείται τόσο ωμά και ξερά, αλλά η εναλλακτική είναι να μετατρέψεις τον εαυτό σου σε ανοιχτή πληγή που ταυτίζεται συναισθηματικά και αναρωτιέσαι τι κάνεις ή τι δεν κάνεις για να ανακουφίσεις τον τόσο πόνο που υπάρχει στον κόσμο. Το να ζεις με αυτόν τον τρόπο θα απαιτούσε επαναπροσανατολισμό ολόκληρης της ύπαρξής σου. Θα σήμαινε ότι κάθε περιττή αγορά που κάνεις, θεωρητικά παίρνει το φαγητό από τους ανθρώπους που λιμοκτονούν και στους οποίους θα μπορούσες να είχες δωρίσει το αντίστοιχο ποσό.
Απλές απολαύσεις θα στιγματίζονται από ενοχή. Κατά πάσα πιθανότητα, θα έπρεπε να αγνοήσεις τη δική σου ευτυχία και την άνεση. Το να είσαι καλός άνθρωπος θα σήμαινε όχι απλά να αποφεύγεις το κακό, αλλά να δουλεύεις κάθε μέρα όσο περισσότερο μπορείς για να ανακουφίσεις εκείνους που πονούν, κάποιοι από τους οποίους είναι ξένοι που δεν θα γνωρίσεις ποτέ.
Οι άνθρωποι που ζουν με αυτόν τον τρόπο είναι το θέμα του συναρπαστικού νέου βιβλίου Strangers Drowning από τη συγγραφέα Larissa MacFarquhar του New Yorker. Αναφέρεται σε αυτούς, αποκαλώντας τους «φιλάνθρωπους» και οι μορφές φιλανθρωπίας που κάνουν είναι τόσο ακραίες που σε εμάς τους απλά καλούς ανθρώπους φαίνονται εξωγήινες. Ένας Ιάπωνας βουδιστής μοναχός περνάει τις μέρες του συμβουλεύοντας απομονωμένους ανθρώπους, οι οποίοι σκέφτονται να αυτοκτονήσουν. Ένα ζευγάρι υιοθετεί περισσότερα από 20 παιδιά, πολλά από αυτά από φτωχές περιοχές ή που βρίσκονται στο τελευταίο στάδιο ανίατων παθήσεων, διότι πιστεύει ότι αυτό θέλει ο Θεός. Έπειτα, υπάρχουν εκείνοι οι άνθρωποι που δωρίζουν το μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματός τους σε φιλανθρωπίες και θεωρούνται ως οι πλέον αποτελεσματικοί για να σώσουν ζωές: η νοσοκόμα που μετακόμισε στη Νικαράγουα εν μέσω εμφύλιου πολέμου για να παράσχει ιατρική φροντίδα στις γυναίκες, ο άνδρας που δώρισε τον νεφρό του σ' έναν άγνωστο και ένας ακτιβιστής που μάχεται για τα δικαιώματα των ζώων, ο οποίος θεώρησε ότι ο καλύτερος τρόπος να ανακουφίσει τον πόνο στον κόσμο θα ήταν να επικεντρώσει τις προσπάθειές του στην κακομεταχείριση των κοτόπουλων.
Μια συλλογή ιστοριών για εξαιρετικά καλούς ανθρώπους θα μπορούσε να είναι γλυκανάλατη, αλλά το Strangers Drowning δεν είναι έτσι. Η MacFarquhar εστιάζει στον αγώνα και τις αμφιβολίες των υποκειμένων της καθώς επίσης και στο πόσο άβολα μπορούν να κάνουν άλλους ανθρώπους να νιώσουν, δημιουργώντας τελικά πορτρέτα που είναι τόσο οδυνηρά όσο και συγκινητικά. Είναι ένα βιβλίο λυρικά γραμμένο που αγγίζει τη φιλοσοφία, τα επιχειρήματα κατά της φιλανθρωπίας και την ακραία αγωνία που προκύπτει όταν κάνεις δικό σου τον πόνο άλλων ανθρώπων.
Προσφάτως, τηλεφώνησα στη MacFarquhar για να μιλήσουμε για όλα αυτά.
VICE: Τι σε ενέπνευσε να γράψεις για αυτούς τους ανθρώπους;
Larissa MacFarquhar: Έχω την αίσθηση ότι στο μη λογοτεχνικό πεζογράφημα -και ακόμα περισσότερο σε έργα μυθοπλασίας- υπάρχει αυτή η αίσθηση ότι οι καλοί άνθρωποι είναι βαρετοί, ότι η καλοσύνη είναι κάτι απλό, ότι δεν υπάρχει τίποτα ενδιαφέρον στο να αγωνίζεται κανείς ηθικά. Ο κόσμος έχει την αντίληψη ότι η καλοσύνη είναι πεταλούδες και κουνελάκια. Οι καλοί άνθρωποι είναι το ίδιο περίπλοκοι και περίεργοι, παρακινούνται και είναι αμείλικτοι όπως οι κακοί άνθρωποι. Ήθελα να γράψω ένα βιβλίο που θα εξερευνούσε τους ανθρώπους που ολόψυχα θαυμάζω και οι οποίοι εμπλέκονται με την εν λόγω πολυπλοκότητα. Eπίσης, κατά κάποιον τρόπο το είδα ως διαφήμιση προς τους μυθιστοριογράφους που λέει «αυτοί οι άνθρωποι είναι ενδιαφέροντες. Θα έπρεπε να γράψετε για αυτούς» . Εύχομαι να υπήρχαν περισσότεροι φανταστικοί χαρακτήρες μέσω των οποίων οι μυθιστοριογράφοι να εξερευνούσαν αυτό το είδος ζωής.
Δηλαδή, ποτέ δεν είδες τους ανθρώπους για τους οποίους έγραψες ως εξωγήινους ή παράξενους;
Καταλαβαίνω γιατί ο κόσμος νιώθει έτσι. Είμαι βέβαιη ότι υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι εκεί έξω που είναι αλτρουιστές, μ' έναν τρόπο που θα τον θεωρούσαμε πως είναι από άλλον πλανήτη. Ωστόσο, ήθελα να βρω ανθρώπους που ήταν σαν όλους εμάς, αλλά οι οποίοι είχαν εξωθήσει τους εαυτούς τους σκληρότερα και είχαν επιλέξει να ζήσουν μια ζωή ηθική με έναν τρόπο που οι περισσότεροι από εμάς δεν το κάνουμε. Ήθελα να βρω ανθρώπους που αποτελούσαν πρόκληση για όλους εμάς τους υπόλοιπους. Ήθελα να διερευνήσω μια σειρά από κλισέ για αυτούς τους ανθρώπους. Ένα από αυτά είναι ότι οι άνθρωποι που ενδιαφέρονται πάρα πολύ για αγνώστους, ενδιαφέρονται πολύ λιγότερο για την οικογένειά τους και τους ανθρώπους που βρίσκονται κοντά τους. Ήθελα να το διερευνήσω αυτό και ιδού τι διαπίστωσα. Αυτά τα άτομα είναι άνθρωποι όπως εμείς και ενδιαφέρονται το ίδιο βαθιά για την οικογένειά τους όπως οποιοσδήποτε άλλος. Η διαφορά είναι ότι δεν πιστεύουν πως μόνο η οικογένειά τους έχει σημασία και ότι άλλοι άνθρωποι νοιάζονται για τις οικογένειές τους το ίδιο.
Γιατί μερικοί άνθρωποι αντιδρούν αρνητικά στους φιλάνθρωπους ή στην ιδέα της φιλανθρωπίας; Συμβαίνει επειδή απεχθανόμαστε την ιδέα ότι θα έπρεπε να κάνουμε τα ίδια πράγματα με εκείνους;
Σίγουρα, πιστεύω ότι εν μέρει είναι κι αυτό. Κανένας δεν θέλει να ντροπιαστεί και να νιώσει εγωιστής, έστω και εμμέσως. Όλοι οι άνθρωποι, για τους οποίους έχω γράψει, είναι πάρα πολύ έξυπνοι για να τριγυρνάνε με το δάκτυλο προτεταμένο και να λένε στον κόσμο ότι οφείλουν να είναι λιγότερο εγωιστές. Το πρόβλημα είναι ότι και μόνο βλέποντας ή ακούγοντας για τις ζωές τους νιώθεις εμμέσως επιτιμημένος. Αυτή είναι το πρώτο επίπεδο της αντίδρασής μας στους φιλάνθρωπους. Ωστόσο, νομίζω ότι υπάρχει μια πιο βαθιά ριζωμένη δυσκολία σε κάποιους ανθρώπους· δεν είναι σίγουροι εάν είναι πραγματικά σωστό να ενδιαφέρεσαι για τους αγνώστους τόσο πολύ. Οι περισσότεροι από εμάς νοιαζόμαστε βαθιά για τις οικογένειές μας και θέλουμε να δώσουμε όλα όσα μπορούμε σε αυτές, πιστεύουμε ότι αυτό είναι το σωστό να κάνουμε. Το να δίνεις σε βαθμό που σε οδηγεί σε θυσίες, όχι μόνο εκ μέρους σου αλλά και από τους ανθρώπους που αγαπάς, μας κάνει να νιώθουμε άβολα. Και δεν υπάρχει τίποτα μικροπρεπές σε αυτό το συναίσθημα της δυσφορίας - είναι ένα από τα βαθύτερα ένστικτα της ανθρώπινης ζωής.
Τα παιδιά γύρω στην ηλικία των δέκα ή των δώδεκα, συχνά συγκλονίζονται όταν ανακαλύπτουν στοιχεία για το πόσο υποφέρουν οι άνθρωποι και για τη φτώχεια στον κόσμο. Θέλουν να βοηθήσουν και θέλουν να κάνουν κάτι - και έπειτα ξεχνούν.
Πιστεύεις ότι οι φιλάνθρωποι επιλέγουν να είναι έτσι ή με κάποιον τρόπο είναι βαθιά χαραγμένο μέσα τους;
Αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση για να απαντήσω. Από τη μία πλευρά, ναι, πιστεύω ότι το αίσθημα του καθήκοντος και η συνειδητοποίηση του πόνου είναι πράγματα που πάντα ένιωθαν από τότε που ήταν παιδιά. Αλλά πιστεύω ότι πολλά παιδιά αισθάνονται έτσι. Όχι τα πολύ μικρά παιδιά, αλλά τα παιδιά γύρω στην ηλικία των δέκα ή των δώδεκα συχνά συγκλονίζονται όταν ανακαλύπτουν στοιχεία για το πόσο υποφέρουν οι άνθρωποι και για τη φτώχεια στον κόσμο. Θέλουν να βοηθήσουν και θέλουν να κάνουν κάτι - και έπειτα ξεχνούν. Μπορούν να παρασυρθούν από τον τρόπο ζωής και αυτή η επιθυμία, κατά κάποιον τρόπο, εξασθενεί. Αλλά με αυτούς τους ανθρώπους, δεν συμβαίνει αυτό. Δεν το αφήνουν να εξασθενίσει.
Είναι πραγματικά αδύνατο να πεις σε ποιον βαθμό αυτό αποτελεί επιλογή. Οι περισσότεροι άνθρωποι για τους οποίους γράφω, δεν πιστεύουν ότι κάνουν κάτι εξαιρετικό, πιστεύουν πως απλά κάνουν το καθήκον τους. Πιστεύω ότι πιθανώς είναι τόσο επιλογή όσο και κάτι έμφυτο.
Υπάρχει αυτή η θεωρία που βρήκα ενώ διάβαζα για τους αλτρουιστές· η θεωρία για το «γονεοποιημένο παιδί». Η ιδέα είναι ότι ένα παιδί που έχει τουλάχιστον έναν δυσλειτουργικό γονιό -αλκοολικός ή πάσχων από σοβαρή ψυχική νόσο για παράδειγμα- μπορεί να μεγαλώσει νομίζοντας ότι αυτό που κάνει λάθος η οικογένεια είναι δικό του λάθος. Αλλά ακόμα κι αν δεν συμβαίνει αυτό, θέλει να το διορθώσει. Νιώθει υποχρεωμένο να σώσει την οικογένειά του. Προσπαθούν να φροντίσουν τα αδέρφια και τους γονείς τους, ίσως να φροντίσουν το σπίτι, να προσπαθούν να είναι όσο καλύτεροι μαθητές γίνεται. Και η ιδέα είναι ότι αυτό το είδος παιδιού θα αναπτυχθεί και θα νιώθει ένα τεράστιο αίσθημα ευθύνης, ότι είναι υποχρεωμένο να επιδιορθώσει τον κόσμο. Όταν αντιμετώπισα για πρώτη φορά αυτή τη θεωρία, σκέφτηκα «Μπα, ακόμα μια θεωρία σχεδιασμένη να μας κάνει να σκεφτούμε ότι κάτι πάει λάθος με τους ανθρώπους που υποκινούνται από την ηθική. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, όταν σκέφτομαι για τους ανθρώπους στο βιβλίο μου, είναι εντυπωσιακό πόσοι πολλοί έχουν μεγαλώσει μ' έναν γονιό που ήταν έτσι.
Υπάρχει η θεωρία ότι, στη διάρκεια της ιστορίας, ο «ηθικός κύκλος» των ανθρώπων συνεχίζει να διευρύνεται και συνεχώς γινόμαστε πιο συμπονετικοί με ανθρώπους που δεν ανήκουν στη φυλή, ή το έθνος ή την εθνικότητά μας. Πιστεύεις ότι αυτή η τάση θα κάνει τις θυσίες της φιλανθρωπίας να φαίνονται λιγότερο παράξενες με το πέρασμα του χρόνου;
Έτσι ελπίζω. Είναι αλήθεια ότι σήμερα νοιαζόμαστε για τα ζώα με έναν τρόπο που θα ήταν αδιανόητο για τους περισσότερους ανθρώπους πριν από 300 χρόνια. Σήμερα, θεωρούμε τη σκλαβιά απίστευτο δεινό και απωθητική. Παρόλα αυτά, μέχρι προσφάτως ήταν βαθιά ριζωμένη συνήθεια στον αμερικανικό τρόπο ζωής. Οπότε, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μπορούμε να αλλάξουμε τα ηθικά μυαλά μας σχετικά γρήγορα και εις βάθος. Υπάρχει μια τάση να σκεφτόμαστε ότι μερικά πράγματα είναι απλά μέρος της ανθρώπινης φύσης και δεν πρόκειται ποτέ να αλλάξουν. Αλλά εάν κοιτάξεις την ιστορία της δημόσιας ηθικής μας, δεν συμβαίνει αυτό.
Για τους φιλάνθρωπους είναι πάντα περίοδος πολέμου. Δεν πιστεύουν ότι ζούμε σε φυσιολογική εποχή.
Αυτός είναι ένας αισιόδοξος τρόπος θεώρησης του κόσμου.
Πιστεύω ότι ένα μέρος αυτού είναι οι προσδοκίες. Για αυτό, μιλάω λιγάκι για τον πόλεμο στο βιβλίο. Μερικοί από τους λόγους που οι άνθρωποι δεν δίνουν περισσότερα είναι οι συνηθισμένες απαντήσεις - είμαστε εγωιστές, είμαστε τεμπέληδες κ.τ.λ. Φυσικά, αυτό είναι αλήθεια. Όμως, δεν δίνουμε περισσότερα, επειδή πιστεύουμε ότι είναι φυσιολογικό οι άνθρωποι να μη δίνουν περισσότερα. Όταν αυτό αλλάξει, όπως γίνεται σε περιόδους κρίσεως (όπως είναι ο πόλεμος, το τσουνάμι ή ένας τυφώνας) αλλάζουν αμέσως οι απόψεις των ανθρώπων για το τι πρέπει και τι μπορούν να κάνουν. Εάν η χώρα σου είναι σε εμπόλεμη κατάσταση και πιστεύεις ότι είναι δίκαιος πόλεμος, ξαφνικά θα φαίνεται απολύτως φυσικό και δίκαιο να αφήσεις την οικογένειά σου πίσω και να ρισκάρεις τη ζωή σου για κάποιον καλό σκοπό. Ή το να δώσεις τη ζωή σου για κάποιον άγνωστο - αυτό είναι κάτι που φαίνεται ενθουσιώδες και ακραίο σε φυσιολογικές συνθήκες, αλλά στον πόλεμο φαίνεται απολύτως φυσιολογικό. Πιστεύω ότι η διαφορά είναι πως για τους φιλάνθρωπους είναι πάντα περίοδος πολέμου. Δεν πιστεύουν ότι ζούμε σήμερα σε κανονικές συνθήκες. Γνωρίζουν ότι είμαστε πάντα σε μια κατάσταση όπου υπάρχουν πάρα πολλοί, πολλοί, πολλοί, πολλοί άνθρωποι που έχουν ανάγκη.
Είναι ένα είδος ηθικής ευφυΐας που τους επιτρέπει να φαντάζονται τον τρόπο που κάποιος υποφέρει έντονα, κάτι που δεν συμβαίνει στους περισσότερους από εμάς, εκτός κι αν συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας. Οι περισσότεροι από εμάς, για παράδειγμα, γνωρίζαμε ότι υπάρχει προσφυγική κρίση στην Ευρώπη, αλλά δεν έγινε ορατή στους περισσότερους ανθρώπους μέχρι τη στιγμή που όλοι είδαμε εκείνη τη φωτογραφία με το πνιγμένο νήπιο. Έπειτα, ξαφνικά, νιώσαμε ότι εκείνος ο πόνος που γνωρίζαμε πνευματικά υπήρχε από πριν. Αλλά για το είδος των ανθρώπων για τους οποίους γράφω, αυτός ο πόνος είναι έντονος χωρίς τη βοήθεια φωτογραφιών, χωρίς τη βοήθεια συγκινητικών άρθρων, χωρίς τη βοήθεια ταινιών. Γνωρίζουν πως υπάρχει εκεί και το φαντάζονται τόσο έντονα που έχουν κίνητρο να βοηθήσουν όπως και οι εμείς οι υπόλοιποι εάν κάποιος πνιγόταν μπροστά στα μάτια μας.
