Η Γη έχει τη δική της ιστορία. Γεννήθηκε πριν από 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια και πέρασε την παιδική της ηλικία (τα πρώτα 400-600 εκατομμύρια χρόνια) ως διάπυρη μάζα. Απέκτησε στερεό φλοιό και θερμοκρασίες συμβατές με τη ζωή, δηλαδή λίγο χαμηλότερες από τη θερμοκρασία βρασμού του ύδατος, πριν από 4 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια. Έκτοτε δεν σταμάτησε να αλλάζει.
Είναι ένας πλανήτης ταραγμένος και ανήσυχος, τόσο από εσωτερικά όσο και από εξωτερικά αίτια. Είδε τον Ήλιο της να αυξάνει σταδιακά τη λαμπρότητά του κατά τα πρώτα στάδια της ύπαρξής της. Την καταστροφική υπεριώδη ακτινοβολία να σαρώνει την επιφάνειά της, μέχρι πριν από 500 εκατομμύρια χρόνια.
Δέχτηκε επανειλημμένα τη βίαιη επίσκεψη κομητών και αστεροειδών, ιδιαίτερα κατά τη νεότητά της.
Αντιμετώπισε μια αρχική μείωση της θερμοκρασίας προς επίπεδα περισσότερο ήπια και πλησιέστερα προς τα σημερινά. Ωστόσο, ακόμα και μετά από αυτή τη σχετική σταθεροποίηση, η θερμοκρασία δεν έπαψε να παρουσιάζει διακυμάνσεις και το κλίμα να γνωρίζει θερμές και ψυχρές περιόδους, υγρές και ξηρές.
Η ατμόσφαιρα, αρχικά ουδέτερη έως ελαφρώς αναγωγική, με πολύ διοξείδιο του άνθρακα και χωρίς οξυγόνο, είδε τη σύστασή της να γίνεται σταδιακά περισσότερο οξειδωτική. με το οξυγόνο να σταθεροποιείται κοντά στο 20% και το διοξείδιο του άνθρακα να αγγίζει αρκετά χαμηλά επίπεδα.
Η αλλαγή αυτή ήταν αποτέλεσμα βιολογικής δράσης, ιδιαίτερα της φωτοσύνθεσης. Εντούτοις, σημαντικές διακυμάνσεις στην περιεκτικότητα των δύο αυτών αερίων σημειώνονται ακόμη και στην πρόσφατη ιστορία της ατμόσφαιρας, κατά τα τελευταία 400 εκατομμύρια χρόνια, οπότε επικρατούν σχετικά σταθερές συνθήκες. Και θα εξακολουθήσουν να συμβαίνουν.
Τέλος, ο στερεός φλοιός δεν σταμάτησε να κινείται, επιπλέοντας επάνω στο ρευστό υπόγειο μάγμα, αλλάζοντας διαρκώς τη θέση των ηπείρων. Και οι συγκρούσεις των τεκτονικών πλακών δεν έπαψαν να απελευθερώνουν δυνάμεις ικανές να ανυψώσουν γιγάντιες οροσειρές. Τις οποίες συνεχώς διαβρώνουν τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα, σμιλεύοντας το ανάγλυφο με κοιλάδες και φαράγγια. Η σημερινή κατάσταση των πραγμάτων είναι το αποτέλεσμα αυτής της αέναης κίνησης.
Οι περισσότερες από τις αλλαγές αυτές υπήρξαν αργές, σταδιακές, και συντελέστηκαν σε τεράστια, στη γεωλογική κλίμακα, χρονικά διαστήματα. Μερικές υπήρξαν αιφνίδιες, βίαιες και καταστροφικές. Οι τελευταίες, παρότι εξαιρετικά σπάνιες, προκάλεσαν βαθύτατα οικολογικά τραύματα, με μεγάλης διάρκειας ή ακόμα και ανεξίτηλα αποτελέσματα.
Σχεδόν τίποτα από αυτά δεν εμπίπτει στην άμεση ανθρώπινη αντίληψη, που συγκροτείται μέσα στις λίγες δεκαετίες της ζωής μας. Μέσα σε αυτό το σύντομο διάστημα, μόλις που καταφέρνουμε να υποψιαστούμε έμμεσα κάτι περισσότερο από το τίποτα, μελετώντας τη γραπτή ιστορία του ανθρώπου, που έχει ηλικία μερικών αιώνων. Ίσως υποψιαστούμε και κάτι παραπάνω, αν ξεπεράσουμε τη δυσπιστία και αποδεχτούμε κάποια δόση αλήθειας στους μύθους για παλιούς κατακλυσμούς και καταποντισμούς.
Ακόμη και έτσι, είναι αμφίβολο αν ο μέσος άνθρωπος μπορεί πρακτικά να αφομοιώσει την ιδέα της αέναης κίνησης των πραγμάτων. Κι όταν νομίζει ότι το έχει καταφέρει, στην πράξη μένει στο στάδιο της διαπίστωσης, καταδικασμένος στην ψευδαίσθηση της σταθερότητας. Ομολογουμένως, στο σύντομο διάστημα της ζωής του, ο άνθρωπος δεν προλαβαίνει να δει και πολλά. Η ζωή όμως, αν φιλοδοξεί να παραμείνει ενεργή επί μακράν, αν επιθυμεί να διαιωνιστεί και να κατακλύσει κάθε γωνιά του πλανήτη, κάθε ξεχωριστό περιβάλλον που μεταβάλλεται στον χώρο και στον γεωλογικό χρόνο, οφείλει να ενσωματώσει στις ιδιότητές της τη δυνατότητα της μακροπρόθεσμης αλλαγής.
Η διαρκής κίνηση λοιπόν, που περιγράψαμε συνοπτικά παραπάνω, αφορά τον γεωλογικό χρόνο.Τα χαρακτηριστικά της, καθώς και τους τρόπους με τους οποίους η κίνηση αυτή επέδρασε στη ζωή, θα τα εξετάσουμε κάπως λεπτομερέστερα στην ενότητα «Η ζωή άλλοτε», εξετάζοντας παράλληλα και την εξίσου σημαντική επίδραση που έχει η ίδια η ζωή στην ιστορία του πλανήτη. Μελετώντας την αμφίδρομη και διαδραστική σχέση ανάμεσα στη Γη και στη ζωή, που κάποιοι θεωρούν ως ένα κοινό σύστημα, ως έναν τεράστιο οργανισμό με το όνομα Γαία.
Φανταστείτε, σε έναν πλανήτη με αυτά ή ανάλογα χαρακτηριστικά κίνησης και αλλαγής, να εμφανίζεται, σε μία χρονική στιγμή και σε συγκεκριμένη θέση, ένας οργανισμός με τις ιδιότητες που μέχρι τώρα περιγράψαμε, τέλεια προσαρμοσμένος -την τρέχουσα κατάσταση, έτοιμος να απαντήσει σε όλες τις βραχυχρόνιες προκλήσεις των ημερονύκτιων και των εποχικών αλλαγών που θα συναντήσει στη διάρκεια της σύντομης ζωής του.
Με ικανότητα αναπαραγωγής του εαυτού του σε πιστά αντίγραφα-απογόνους, σε κλώνους σταθερούς και σφριγηλούς, απόλυτα ταιριαστούς στο εδώ και τώρα, χωρίς όμως καμία δυνατότητα παρέκκλισης. Με ιδιότητες άκαμπτες και απαράλλακτες θα ευδοκιμούσε τοπικά, χωρίς τη δυνατότητα επέκτασης του ζωτικού του χώρου, δεν θα μπορούσε να δοκιμάσει την τύχη του μεταναστεύοντας σε διαφορετικά περιβάλλοντα.
Μακροχρόνια όμως, σε χρονικά διαστήματα της τάξης των γενεών, ανήμπορος να απαντήσει με επιτυχία στις σταδιακές αλλαγές, θα έβλεπε -πρώην άριστο προσαρμοστικό του δυναμικό να αχρηστεύεται
Ακόμη και αν επιβίωνε όπως-όπως μέσα στα προβλήματα, στην. παρακμή και στον εκφυλισμό, θα εξαφανιζόταν κατά την επόμενη μικρή ή μεγάλη κρίσιμη αλλαγή που θα μετέβαλλε άρδην τι τόπο όπου γεννήθηκε. Στο μεσοδιάστημα βέβαια, θα κάλυπτε τι μέρος εκείνο του ορισμού που λέει ότι «ζωή είναι ένα αυτοσυντηρούμενο σύστημα που στηρίζεται στη χημεία πολυμερών με βάση-τον άνθρακα, λαμβάνει χώρα σε υδατικά διαλύματα και εισάγει ενέργεια από το περιβάλλον για να διατηρήσει την εσωτερική τάξη και πολυπλοκότητα». Δικαιολογημένα κανείς θα προσέθετε «και με ημερομηνία λήξης».
Επεισόδια εμφάνισης ζωής χωρίς τη δυνατότητα δαρβινικής εξέλιξης, αν και όπου πραγματοποιήθηκαν, αποτελούν αδιέξοδα και δεν αφήνουν ίχνη .
Η Γη αλλάζει συνεχώς…
… άλλοτε σταδιακά και άλλοτε βίαια…
… αλλά πάντοτε με όρους γεωλογικού χρόνου. Όρους που δεν γίνονται αντιληπτοί κατά τη διάρκεια της σύντομης ζωής μας.
Ένας οργανισμός άριστα προσαρμοσμένος για τον συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, αλλά χωρίς δυνατότητα εξελικτικής αλλαγής…
… θα ευδοκιμούσε στο ένθα και, στο νυν…
… αλλά θα ήταν καταδικασμένος στο αλλού και στο αεί. Η ζωή χωρίς εξέλιξη είναι αδιέξοδη.
Γιάννης Μανέτας «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον» . Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
