Η αλήθεια δεν υπάρχει. Τον 4ο αιώνα π.Χ. ο Πλάτωνας περπατούσε στην Ακαδημία, κοντά...
στη σημερινή Λεωφόρο Αθηνών, και έλεγε στους μαθητές του ότι οι άνθρωποι δεν μπορούμε να διακρίνουμε τις αλήθειες, τις άφθαρτες μορφές που συγκροτούν την κοινωνία των ιδεών. Οι αλήθειες αποκαλύπτονται μόνο στους σοφούς, σαν σκιές φευγαλέες. Ο Καντ, ο Νίτσε, ο Βιτγκενστάιν, ο Ντεριντά, ο Καστοριάδης και ο Φουκό προχώρησαν στις δικές τους πλατωνικές διασκευές και επανέλαβαν ότι η κατάκτηση της απόλυτης αλήθειας δεν είναι εφικτή. Η κριτική θεωρία, που βρίσκεται σε περίοπτη θέση στη μοντέρνα φιλοσοφία, πρεσβεύει ότι δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τα πάντα για τίποτα. Κατά συνέπεια, κάθε γνώση είναι παράγωγο μιας εξουσίας, κάθε ιδέα είναι αποτέλεσμα της επιβολής ενός συστήματος σκέψης και κάθε γεγονός είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα. Η αλήθεια είναι άλλη στην Αθήνα του Περικλή, άλλη στη Μόσχα του Στάλιν και άλλη στην Ουάσιγκτον του Τραμπ. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι όλες οι αλήθειες είναι ισάξιες. Κάθε εποχή κατασκευάζει τις αλήθειες που της ταιριάζουν.
Κάπως έτσι φτάσαμε στην εποχή του Τραμπ όπου η αλήθεια έχει καταστεί συνώνυμο των εναλλακτικών δεδομένων και των ψευδών γεγονότων. Προσοχή: Εφόσον δεν έχουμε πρόσβαση στην απόλυτη αλήθεια, ήταν αναμενόμενο ότι οι σχετικές αλήθειες του μεταπολεμικού κόσμου κάποτε θα κλονίζονταν. Γιατί, όμως, κλονίζονται σήμερα από έναν παγκόσμιο πολιτικό θίασο με προεξάρχοντα τον πρώην παρουσιαστή του «Μαθητευόμενου» (Apprentice); Και γιατί τη θέση τους παίρνουν «αλήθειες» που μέχρι πρότινος θεωρούνταν ψευδείς και περιθωριακές;
Οι... δολοφόνοι
Γιατί οι Eλληνες πιστέψαμε (και πολλοί πιστεύουν ακόμα) ότι το δημόσιο χρέος διαγράφεται και τα μνημόνια σκίζονται «με ένα νόμο κι ένα άρθρο»; Γιατί το 32,22% των Ιταλών ψήφισαν το κόμμα ενός κλόουν, του Μπέπε Γκρίλο; Γιατί η βρετανική κυβέρνηση υπνοβατεί υλοποιώντας την πολιτική του Brexit ενώ γνωρίζει ότι η χώρα θα φτωχύνει; Η απάντηση είναι απλή. Η μεταπολεμική αλήθεια πέθανε και οι δολοφόνοι της είναι δύο: Πρώτον, η οικονομική κρίση του 2008 και δεύτερον τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σε ό,τι αφορά την οικονομική κρίση, όλες οι οικονομικές έρευνες δείχνουν ότι το διαθέσιμο εισόδημα της μεσαίας τάξης στην Ευρώπη και την Αμερική δεν έχει επιστρέψει ακόμα στο επίπεδο που βρισκόταν πριν από την κρίση. Οι νέοι της Δύσης διαπιστώνουν ότι δεν πρόκειται να πετύχουν την ευμάρεια που κατέκτησαν οι γονείς τους. Η επέκταση της φτώχειας και η επιβράδυνση της κοινωνικής κινητικότητας συνδυάζεται με συσσώρευση πλούτου στο ανώτερο 1% της κοινωνίας σε επίπεδα υψηλότερα από εκείνα που παρατηρήθηκαν τη δεκαετία του 1920. Είναι αναμενόμενο όλο και περισσότεροι πολίτες να είναι ευεπίφοροι σε κάθε είδους εναλλακτικές θεωρίες για τη δυσλειτουργία του καπιταλισμού, όπως έγινε και τη δεκαετία του ’30. Η αλήθεια γίνεται εξαιρετικά σχετική όταν αυξάνεται η αβεβαιότητα για το αύριο και τότε οι απατεώνες βρίσκουν ευκαιρίες για να διαδώσουν ψεύδη ως «νέες αλήθειες». Ιδίως για την Ελλάδα, η οικονομική κρίση είναι τόσο μεγάλη που προκάλεσε εκτεταμένες πολιτικές και εννοιολογικές στρεβλώσεις.
Ο «ανόητος του καφενείου»
Μέσα σε αυτό το φορτισμένο περιβάλλον εμφανίστηκαν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το Facebook και το Twitter. Σειρά από πανεπιστημιακές έρευνες στις ΗΠΑ και στη Βρετανία απέδειξαν ότι ο σχεδιασμός των social media ενθάρρυνε τον κατακερματισμό των χρηστών σε αμέτρητους μικρόκοσμους ομοϊδεατών. Κάθε χρήστης προσφέρει θετική ανατροφοδότηση στους υπολοίπους που συγκροτούν τον ίδιο μικρόκοσμο. Το αποτέλεσμα είναι να απολαμβάνουν όλοι την εγκεφαλική ευφορία (που γρήγορα εξελίσσεται σε εθισμό) της συνεχούς επιβεβαίωσης. Κάθε χρήστης κάνει retweet (στο Twitter) ή πατάει το κουμπί «μου αρέσει» στις αναρτήσεις και στα σχόλια των υπολοίπων μελών του ίδιου μικρόκοσμου στο Facebook. Αν διαφωνεί, αν δεν ταιριάζει με τους άλλους, εμπλέκεται σε 2-3 καβγάδες και μετακινείται σε έναν «παράλληλο μικρόκοσμο». Ολοι επιθυμούν τον μικρόκοσμό τους ομοιογενή και «καθαρό» από διαφωνίες προκειμένου να αντλούν σε καθημερινή βάση εθιστική επιβεβαίωση χωρίς παρεμβολές.
Οι ομοϊδεάτες ανάγουν σε «αλήθεια» οποιαδήποτε δική τους παραδοξολογία (π.χ. «μας ψεκάζουν») μέσα από αλλεπάλληλες επιβεβαιώσεις (like, retweet). Χάρη σε αυτό τον μηχανισμό η αλήθεια υποβιβάστηκε στο επίπεδο ενός αγελαίου φαινομένου. Απέκτησαν ψευδαίσθηση αλήθειας ακόμα και οι πιο εξτρεμιστικές απόψεις, ακόμα και οι πιο αστήρικτες θεωρίες συνωμοσίας, ακόμα και οι χειρότερες ανοησίες του καφενείου.
Παλαιότερα ο «ανόητος του καφενείου» αισθανόταν αδύναμος, είπε ο Ουμπέρτο Εκο λίγο πριν πεθάνει το 2016. Εύκολα συμμορφωνόταν με τις κυρίαρχες αλήθειες όταν έβλεπε να τις διατυπώνουν και να τις υποστηρίζουν οι εξουσίες της επιστήμης, της πολιτικής, της οικονομίας, της θρησκείας, των θεσμών, του πολιτισμού και του Τύπου. Σήμερα ο ίδιος ανόητος, φτωχότερος και οργισμένος, συμμαχεί στα social media με άλλους ομοϊδεάτες με αποτέλεσμα να αισθάνεται ισχυρός και να περιφρονεί τις αλήθειες που διακινούν τα κάθε λογής «κατεστημένα». «Κρατήστε την αλήθεια σας για τον εαυτό σας», κραυγάζει. «Εμείς έχουμε τη δική μας αλήθεια».
Επομένως, ο μοιραίος συνδυασμός της κρίσης και των social media εξηγεί γιατί ακόμα και οι πιο ακραίες ιδέες αποκτούν αναπάντεχη ανθεκτικότητα, γιατί η πόλωση επικρατεί ακόμα και για τα πιο επιστημονικώς αντικειμενικά ζητήματα (εμβολιασμός, αγορά ομολόγων, κλιματική αλλαγή κ.ά.) και γιατί οι αλήθειες του χθες υποχωρούν μπροστά στις αλήθειες των απατεώνων της πολιτικής.
Το ελληνικό παράδειγμα
Παρά την επιβολή των εναλλακτικών γεγονότων, η κυριαρχία των κάθε λογής Τραμπ οφείλεται σε μια ψευδαίσθηση. Ο Τραμπ εκφράζει μια μειοψηφία, όπως μειοψηφία εκφράζει και ο ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα (το 2015 ψηφίστηκε μόλις από δύο στους 10 πολίτες με δικαίωμα ψήφου). Οταν, όμως, η οικονομική κρίση ρευστοποιεί τις κυρίαρχες αλήθειες, τότε μια συνεκτική μειοψηφία με πίστη και φανατισμό μπορεί να κατασκευάσει εναλλακτικές αλήθειες και να επιβληθεί σε μια πλειοψηφία διασπασμένη, απογοητευμένη και βομβαρδισμένη από ψευδείς ειδήσεις. Το troll farm της Αγίας Πετρούπολης που φέρεται να βοήθησε τον Τραμπ, προσφέρει «τεχνογνωσία» ψευδών ειδήσεων σε φιλικά κόμματα σε όλη την Ευρώπη. Στην Ελλάδα ένας στρατός από λογαριασμούς στο Twitter που είναι αδύνατον να υπολογιστεί αν είναι πραγματικοί ή τεχνητοί (bots) ξεκίνησαν να μας βομβαρδίζουν με ψευδείς ειδήσεις το 2012. Συνέχισαν στις εκλογές και το δημοψήφισμα του 2015. Επανεμφανίστηκαν στις πρόσφατες πυρκαγιές. Ο ποταμός από μηνύματα παράλληλης λογικής και μίσους επιβάλλεται γιατί κανένας από τους αντιπάλους της κυβέρνησης δεν έχει αποδεχθεί τη βαθύτερη φύση των social media και δεν έχει επενδύσει στη δημιουργία αντίστοιχων μηχανισμών παραγωγής και πολλαπλασιασμού ψευδών ειδήσεων και μηνυμάτων εναλλακτικής λογικής.
Η εκστρατεία διχασμού και παραπληροφόρησης για κομβικά ζητήματα ενεργοποιεί το μπλοκ του ΣΥΡΙΖΑ, των ΑΝΕΛ και της Χ.Α., ενσπείρει την αμφιβολία, εκφοβίζει ή αποθαρρύνει από τη συμμετοχή τους μετριοπαθείς πολίτες και συμβάλλει ώστε η κυβέρνηση να διατηρεί την πρωτοβουλία των κινήσεων.
Ο δισεκατομμυριούχος με έμβλημα τη γλαύκα της θεάς Αθηνάς
Η ιερά γλαύκα, η κουκουβάγια, που βλέπει στο σκοτάδι με τα σπινθηροβόλα μάτια της είναι το σύμβολο της θεάς Αθηνάς. Συμβολίζει ότι οι σοφοί μπορούν να διακρίνουν την αθέατη αλήθεια που κρύβεται πίσω από τις προσωρινές μορφές. «Κουκουβάγια» αποκαλεί τον εαυτό του ο 72χρονος Αμερικανός δισεκατομμυριούχος Ρόμπερτ Μέρσερ. Εχει ονομάσει «Sea Owl» («Θαλάσσια Κουκουβάγια») το μήκους 64 μέτρων πράσινο γιοτ του και «Owl’s nest» («Φωλιά της Κουκουβάγιας») την έπαυλή του στο Long Island της Νέας Υόρκης. Ο Μέρσερ είναι επιστήμονας ηλεκτρονικών υπολογιστών. Στα νιάτα του εργάστηκε στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης στην IBM και στη συνέχεια ανελίχθηκε στην κορυφή του hedge fund Renaissance Technologies με έδρα τη Νέα Υόρκη.
Στη Renaissance, ο Μέρσερ διοικεί μια ομάδα κβαντικών φυσικών και μαθηματικών που πιστεύουν ότι η «αθέατη αλήθεια» συγκροτείται από απόκρυφους αριθμούς που κυβερνούν τα ανθρώπινα. Αν κατορθώσεις έστω να προσεγγίσεις αυτούς τους ιερούς αριθμούς, τότε μπορείς να προβλέπεις και να επηρεάζεις την έκβαση των γεγονότων. Υπό συνθήκες απόλυτης μυστικότητας (δεσμεύονται με σχετικά συμβόλαια), δημιουργούν συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που μελετούν κάθε διαθέσιμο στοιχείο για κάθε τίτλο και αναπτύσσουν στατιστικά μοντέλα που προβλέπουν με ακρίβεια πώς ο τίτλος αυτός θα συμπεριφερθεί στο μέλλον. Με τη γνώση αυτή τοποθετούνται στις αγορές και κερδίζουν δισεκατομμύρια.
Ο Μέρσερ αποφάσισε να επέμβει στην πολιτική μέσα από τον έλεγχό που έχει στην εταιρεία ερευνών Cambridge Analytica και στον ακροδεξιό αμερικανικό ιστοχώρο Breitbart News. Η θυγατέρα του Μέρσερ, Ρεμπέκα Μέρσερ, σύστησε τον Μπάνον στον Ντόναλντ Τραμπ τον Αύγουστο του 2016. Ο Μπάνον ήταν επικεφαλής του Breitbart και στέλεχος της Cambridge Analytica. Η Cambridge Analytica ήταν ένα παράτολμο πείραμα. Εφάρμοσε στις κοινωνίες τις μεθόδους που εφαρμόζει η Renaissance στις αγορές. Επιστράτευσε κβαντικούς υπολογιστές που λειτουργούν με μυστικούς αλγορίθμους.
Tα κεντρικά της Cambridge Analytica στο Λονδίνο. Η εταιρεία εφάρμοσε στις κοινωνίες τις μεθόδους που εφαρμόζει η Renaissance στις αγορές.
Οι υπολογιστές διαμόρφωσαν ψυχογραφήματα για εκατοντάδες εκατομμύρια Αμερικανούς και Βρετανούς χρήστες του Facebook και προσδιόρισαν με ακρίβεια πώς θα συμπεριφερθεί ο καθένας σε δεδομένο ερέθισμα. Ετσι δημιουργήθηκαν τα κατάλληλα ερεθίσματα που εξασφάλισαν τη νίκη του Brexit και την εκλογή του Τραμπ. Προ ημερών, στις 29 Ιουλίου 2018, επιτροπή της Βουλής των Κοινοτήτων στο Λονδίνο δημοσίευσε πόρισμα 98 σελίδων στο οποίο καταγράφονται οι μέθοδοι που εφαρμόστηκαν.
Η στρατηγική στο δημοψήφισμα του Brexit και στις αμερικανικές εκλογές του 2016 αποτελεί μοντέλο χειραγώγησης εκλογών με ψευδείς ειδήσεις (fake news). Το μυστικό του μοντέλου αυτού είναι η επέμβαση στην ισορροπία ανάμεσα στη συμμετοχή και στην αποχή. Η μελέτη των ψυχογραφημάτων ενός πληθυσμού αποκαλύπτει το κομμάτι του εκλογικού σώματος που βρίσκεται στο μεταίχμιο ανάμεσα στη συμμετοχή και στην αποχή. Ο υποψήφιος που έχει πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα βομβαρδίζει τη συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα (αυτούς που δεν έχουν αποφασίσει αν θα ψηφίσουν ή όχι) με fake news. Ο στόχος είναι διπλός: Αφενός να «πειστούν» να απέχουν εκείνοι που είναι έτοιμοι να ψηφίσουν τον αντίπαλο και αφετέρου να φθάσουν στην κάλπη εκείνοι που σκέφτονται να ψηφίσουν τον υποψήφιο.
Πώς κέρδισε ο Τραμπ
Η μελέτη της Cambridge Analytica λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές έδειξε ότι ο Τραμπ είχε μόνο 20% πιθανότητες να εκλεγεί πρόεδρος. Ομως, οι «κουκουβάγιες του Μέρσερ» διέκριναν μέσα στο σκοτάδι ότι η επέμβαση στην ισορροπία ανάμεσα στην αποχή και στη συμμετοχή σε τρεις συγκεκριμένες πολιτείες, στο Μίσιγκαν, στην Πενσιλβάνια και στο Γουισκόνσιν, θα μπορούσε να στείλει τον Τραμπ στον Λευκό Οίκο. Μέχρι τότε οι δημοσκοπήσεις έδειχναν ότι η Κλίντον κέρδιζε αυτές τις παραδοσιακά δημοκρατικές πολιτείες, για αυτό η υποψήφια δεν τις επισκέφθηκε. Ο Τραμπ όμως τις επισκέφθηκε, ενώ ταυτόχρονα σημειώθηκε ένας πρωτοφανής βομβαρδισμός ψευδών ειδήσεων στο κοινό της αποχής.
Η καμπάνια του Τραμπ έστειλε ψευδείς ειδήσεις στους αριστερούς του Δημοκρατικού Κόμματος, στους μαύρους και στις γυναίκες: ότι η Χίλαρι Κλίντον είναι επικεφαλής κυκλώματος παιδεραστίας σε μια πιτσαρία. Οτι πάσχει από Πάρκινσον. Οτι θεωρεί τους μαύρους αρπακτικά και βιαστές. Οπως έδειξαν εκ των υστέρων συγκριτικές μελέτες ανάμεσα στις εκλογές του 2012 και σε αυτές του 2016, εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες, αριστεροί φιλελεύθεροι και μαύροι που απεχθάνονταν τον Τραμπ πείστηκαν από τα μηνύματα αυτά να απέχουν από τις εκλογές, προκειμένου να μην υποστηρίξουν την «κακιά», «άρρωστη», «ρατσίστρια», «αλαζονική», «εκδικητική» και «ανήθικη» Χίλαρι. Η υποψήφια κέρδισε στην εθνική κάλπη με 3 εκατομμύρια ψήφους, αλλά έχασε μέσα από τα χέρια της τον Λευκό Οίκο γιατί έχασε την Πενσιλβάνια με 46.000 ψήφους, το Γουισκόνσιν με 27.000 ψήφους και το Μίσιγκαν με 12.000 ψήφους. Οι ψευδείς ειδήσεις «έπεισαν» εκατοντάδες χιλιάδες Δημοκρατικούς ψηφοφόρους να κόψουν μόνοι τους το χέρι τους!
Σύμφωνα με ανακοινώσεις του Facebook και των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ, πολλά από τα ψευδή μηνύματα και τα bots με τα οποία πολιορκήθηκαν οι κρίσιμοι ψηφοφόροι κατασκευάστηκαν στο μεγάλο troll farm της Αγίας Πετρούπολης και σε «θυγατρική» του που βρίσκεται στα… Σκόπια.
