Οι νέοι σοσιαλιστές πρέπει να στρέψουν το βλέμμα προς τον Βορρά, όπως έγραψα σε άρθρο μου την περασμένη εβδομάδα...
Στις ΗΠΑ και στο Ηνωμένο Βασίλειο είναι όλο και περισσότερο της μόδας να προσδιορίζεται κανείς ως οπαδός του «σοσιαλισμού», αν και πολύ σπάνια αυτό αναφέρεται στη σκανδιναβικού τύπου σοσιαλδημοκρατία.
Αυτός είναι ένας λόγος για να εξετάσουν καλύτερα οι νέοι σοσιαλιστές πώς λειτουργούν οι σκανδιναβικές οικονομίες. Ένας άλλος λόγος αφορά ακόμα και αυτούς που ο σοσιαλισμός τους είναι πιο μανιχαϊστικός, που αντιτίθενται στον καπιταλισμό και στα δεινά που επιφέρει. Ακόμα και σε αυτούς τους ιδεολόγους έχω να αντιτείνω πως το σκανδιναβικό μοντέλο έχει πλησιάσει πιο κοντά στην υλοποίηση του ιδεώδους τους από οτιδήποτε άλλο. Αλλά το πέτυχε αυτό μέσω της αποδοχής του καπιταλισμού, με στόχο τη διαχείρισή του και όχι μέσω της απόρριψής του.
Ο χαρακτηρισμός των σκανδιναβικών κοινωνιών ως «σοσιαλιστικών» είναι από μια αυστηρή, ιδεολογική σκοπιά ένας ευφημισμός. Ένας καλύτερος όρος είναι η «μεικτή οικονομία» ή «σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς». (Η σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς είναι η ταμπέλα που χρησιμοποιείται συχνά για το μεταπολεμικό γερμανικό μοντέλο, αλλά στην πραγματικότητα αποτυπώνει με ακρίβεια το σκανδιναβικό μοντέλο). Τα παραδείγματα που έδωσα στο προηγούμενο άρθρο προκάλεσαν το ενδιαφέρον των αναγνωστών, οπότε θέλω να αναλύσω περισσότερο το ζήτημα.
Τρεις ήταν οι θέσεις που είχα υποστηρίξει. Πρώτον, το σκανδιναβικό μοντέλο ενστερνίζεται την παγκοσμιοποίηση. Δεύτερον, αυτό που το κάνει να ξεχωρίζει όσον αφορά την αντιμετώπιση της ανισότητας δεν είναι τόσο η αναδιανομή εισοδήματος μέσω των κυβερνητικών πολιτικών, όσο η δικαιοσύνη που χαρακτηρίζει τους μισθούς. Τρίτον, ότι δεν περιστρέφονται όλα γύρω από τις κυβερνητικές πολιτικές. Οι ενώσεις των εργαζομένων αλλά και των εργοδοτών αποτελούν βασικό συστατικό της επιτυχίας των Σκανδιναβών στον συνδυασμό της ισότητας με την παραγωγικότητα.
Όσον αφορά την παγκοσμιοποίηση, το παρακάτω διάγραμμα δείχνει πόσο ανοικτές είναι οι σκανδιναβικές οικονομίες σε σχέση με αυτές των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου. Ο δείκτης καθορίζεται από το σύνολο των εξαγωγών και εισαγωγών (αγαθών και υπηρεσιών) ως μερίδιο του συνόλου της οικονομίας (του ΑΕΠ). Οι Σκανδιναβοί είναι εμπορικοί λαοί: είναι όλοι περισσότερο εξαρτημένοι από το διεθνές εμπόριο από ό,τι το Ηνωμένο Βασίλειο και (ειδικά) οι ΗΠΑ. Είναι, ως εκ τούτου, περισσότερο εκτεθειμένοι στις διεθνείς διακυμάνσεις. Ακόμα κι έτσι οι μακροοικονομίες τους δείχνουν να λειτουργούν το ίδιο καλά με αυτές των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου και οι πολίτες τους αντιμετωπίζουν πολύ μικρότερο ατομικό ρίσκο. Αποδεικνύουν, με άλλα λόγια, ότι μπορεί να διαχειριστεί κανείς την παγκοσμιοποίηση.
Δεύτερον, πολλοί αναγνώστες αμφισβήτησαν όσα ανέφερα για τη φύση της ισότητας στη Σκανδιναβία. Για να είμαι ξεκάθαρος, δεν αρνούμαι πως πραγματοποιείται μια μεγάλη αναδιανομή εισοδήματος. Αυτό που επεσήμανα ήταν πως ο βαθμός της αναδιανομής δεν διαφέρει από αυτόν άλλων ευρωπαϊκών χωρών (είναι φυσικά πολύ μεγαλύτερος σε σχέση με τις ΗΠΑ).
Ένα συμβατικό μέτρο σύγκρισης της εισοδηματικής ανισότητας είναι ο δείκτης Gini, ο οποίος είναι στο μηδέν όταν έχουν όλοι το ίδιο εισόδημα και στο 1 όταν ένα πρόσωπο έχει τα πάντα και οι υπόλοιποι τίποτα. Σε μια ενδιαφέρουσα μελέτη που βασίζεται σε στοιχεία του Luxembourg Income Study, η Τζάνετ Γκόρνικ και ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς αντιπαραβάλλουν τον δείκτη Gini διάφορων χωρών προ και μετά φόρων και μεταβιβάσεων.
Οι σκανδιναβικές χώρες στο δείγμα που χρησιμοποιούν αναδιανέμουν σίγουρα μεγάλο μέρος του εισοδήματος, μειώνοντας τον δείκτη Gini για καθαρό εισόδημα (προ οποιασδήποτε αναδιανεμητικής φορολόγησης) από το 0,46 με 0,48 σε ένα δείκτη Gini για διαθέσιμο εισόδημα στο επίπεδο του 0,24 με 0,26.
Αλλά η μείωση αυτή -κατά 0,22 μονάδες Gini- είναι συγκρίσιμη με την αναδιανομή στη Γερμανία (0,23), στη Γαλλία (0,22) και στο Ηνωμένο Βασίλειο (0,22). Είναι στη σχετική ισότητα των καθαρών εισοδημάτων που ξεχωρίζουν οι Σκανδιναβοί, με δείκτες Gini κατά 0,02 ως 0,10 μονάδες χαμηλότερα από ό,τι στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη Γαλλία και στη Γερμανία.
Ένα παρόμοιο μοτίβο παρατηρείται και σε ένα δείγμα του πληθυσμού που βρίσκεται σε εργάσιμη ηλικία, το οποίο καλύπτει κυρίως το εισόδημα από εργασία. Σε κάθε περίπτωση, μόνο λίγες χώρες έχουν αντίστοιχη ή πιο ίση διανομή καθαρών εισοδημάτων από τους Σκανδιναβούς (κυρίως στην ανατολική Ευρώπη και στην Ολλανδία). Αρκετές ωστόσο μειώνουν την ανισότητα μέσω φόρων και επιδομάτων, ειδικά όταν εξετάζει κανείς όλες τις ηλικιακές ομάδες (οι συντάξεις του δημοσίου κάνουν τη μεγάλη διαφορά σε ορισμένες χώρες).
Ορισμένοι υποστηρίζουν πως η ποσοστιαία μεταβολή του Gini είναι μεγαλύτερη στους Σκανδιναβούς. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά μόνο επειδή το αρχικό Gini είναι χαμηλότερο. Αλλά αυτό απλά δείχνει πως ισοδύναμες ενέργειες αναδιανομής περιορίζουν περισσότερο την ανισότητα, αν η αρχική ανισότητα είναι μικρότερη. Δεν αποτελεί ένα καλό μέτρο για τη συνολική αναδιανομή που επιτυγχάνεται μέσω των φόρων και των μεταβιβάσεων.
Η τρίτη θέση έχει να κάνει με το πώς επιτυγχάνεται αυτή η σχετική ισότητα πριν από την επιβολή αναδιανεμητικών πολιτικών. Στις μεικτές σκανδιναβικές οικονομίες -όπου καμία δεν έχει νομοθετήσει κατώτατο μισθό- επιτυγχάνεται μέσω των συλλογικών διαπραγματεύσεων μεταξύ των εργατικών σωματείων και των ενώσεων των εργοδοτών.
Θα επισημάνω δύο σημαντικά σημεία σχετικά με το ζήτημα αυτό.
Το ένα είναι πως οι διαπραγματεύσεις των μισθών έχουν περιορίσει την ανισότητα και από τα δύο άκρα: υψηλότεροι χαμηλοί μισθοί, αλλά και χαμηλότεροι υψηλοί μισθοί. Αυτό έχει σημασία γιατί δημιουργεί κίνητρο στις εταιρείες να επενδύσουν σε κεφάλαιο υψηλής παραγωγικότητας, όταν είναι σχετικά φθηνό να προσλάβουν προσωπικό. Το άλλο είναι πως η οργάνωση των εργοδοτών είναι το ίδιο σημαντική όσο και τα σωματεία. Όπως υποστηρίζει και ο Νορβηγός οικονομολόγος Καρλ Όφε Μεν, «οι ενώσεις εργοδοτών ενδιαφέρονται όχι μόνο για τον δικό τους τομέα ή βιομηχανία αλλά και για το σύνολο της οικονομίας. Επιλύουν προβλήματα συλλογικού συντονισμού για ολόκληρη την οικονομία».
Η μεικτή νορβηγική οικονομία είναι εν ολίγοις κάτι πολύ περισσότερο από ένα πρόγραμμα κυβερνητικών πολιτικών. Είναι ένα κοινωνικό συμβόλαιο. Το κυριότερο όμως είναι πως το συμβόλαιο αυτό περιλαμβάνει τους κάτοχους του κεφαλαίου και τους εργοδότες. Το κάνει αυτό ο νέος σοσιαλισμός;
