Υπάρχει έξοδος;Η ευχαρίστηση έχει και τη σκοτεινή της όψη, εκείνη που επηρεάζει τους βιολογικούς µηχανισµούς της ηδονής, προκαλώντας µια κατάσταση ολοκληρωτικής υποδούλωσης: τον εθισµό.
Γιατί εθιζόµαστε;
Τα τελευταία χρόνια έχει σηµειωθεί σηµαντική πρόοδος στην έρευνα για το νευροβιολογικό υπόστρωµα του εθισµού, αφού έχει αποδειχτεί ότι οι ουσίες που οδηγούν σε αυτόν διεγείρουν τα νευρωνικά συστήµατα ανταµοιβής του οργανισµού µας. Αποτέλεσµα αυτής της διέγερσης είναι η ευφορία και η ικανοποίηση που βιώνουν οι χρήστες αλλά και η αδυναµία να ελέγξουν τις παρορµήσεις τους. Νευροβιολογική βάση πάντως αποδεικνύεται ότι δεν έχει µόνο ο εθισµός σε ουσίες αλλά και οι «συµπεριφοριστικοί εθισµοί», όπως για παράδειγµα ο τζόγος. Η νέα αυτή γνώση φαίνεται ότι άνοιξε το δρόµο της ελπίδας, καθώς η επιστήµη σήµερα, µελετώντας όλο και περισσότερο τη νευροβιολογική βάση του προβλήµατος, προσπαθεί να δηµιουργήσει τα όπλα που θα µας απελευθερώσουν.
Ο εθισµός µας αφορά όλους
Πολλά έχουν γραφτεί για το ποιοι έχουν µεγαλύτερη τάση να αναπτύσσουν εθιστικές συµπεριφορές. Γενικά πάντως, όπως φαίνεται, στα άτοµα που είναι πιο ευάλωτα σε εθισµούς υπάρχει ένα καταθλιπτικό ή αγχώδες υπόβαθρο. Κάποιες έρευνες έχουν δείξει ότι τα άτοµα µε κατάθλιψη µπορεί να οδηγηθούν σε µανιώδες κάπνισµα ή και αντίστροφα οι µανιώδεις καπνιστές να πάσχουν από κατάθλιψη. Επίσης η εξάρτηση στον τζόγο µπορεί να έχει να κάνει µε τον ξαφνικό θάνατο ενός αγαπηµένου προσώπου, µε παραµέληση ή εγκατάλειψη και µε αισθήµατα κατωτερότητας. Σε κάθε περίπτωση πάντως οι έρευνες επιβεβαιώνουν ότι η χρήση, η κατάχρηση και η εξάρτηση είναι ανάλογες των επιβαρυντικών και των προστατευτικών παραγόντων στη ζωή κάποιου. Έτσι, για παράδειγµα, ο αριθµός των ανθρώπων που δοκιµάζουν χασίς είναι κατά πολύ µεγαλύτερος από αυτούς που θα εξαρτηθούν, αφού σε ένα µεγάλο βαθµό ενεργοποιούνται οι αµυντικοί µηχανισµοί που µπορεί να έχει ο καθένας. Παρ’ όλα αυτά ο κίνδυνος εθισµού υπάρχει για όλους, ενώ το ανησυχητικό είναι ότι όλο και περισσότερες έρευνες καταλήγουν στο ότι ένα ποσοστό πέφτει θύµα της εξάρτησης αναζητώντας την κοινωνική αποδοχή.
Οι 4 βασικοί εθισµοί
Νικοτίνη
Τι συµβαίνει στον εγκέφαλο: Η νικοτίνη εισέρχεται στο αίµα όταν καπνίζουµε και πολύ γρήγορα διαχέεται σε όλο το σώµα, τους µυς, το κεντρικό νευρικό σύστηµα και τον εγκέφαλο, προκαλώντας νευροβιολογικό εθισµό. Αν και είναι µια νόµιµη ουσία, προκαλεί την ίδια εξάρτηση µε γνωστές παράνοµες εθιστικές ουσίες όπως η κοκαΐνη, η ηρωίνη, η µεθαµφεταµίνη κ.ά. Μαζί µε τη σωµατική εξάρτηση επέρχεται και η ψυχολογική, που χαρακτηρίζεται από στερεότυπες κινήσεις του καπνιστή (π.χ. τίναγµα της στάχτης) µε τις οποίες εκτονώνει το στρες ή διαχειρίζεται συναισθήµατα όπως χαρά ή στενοχώρια.
Ανατοµία του εθισµού: Κάποιες έρευνες δείχνουν ότι ο εθισµός επέρχεται αµέσως, ακόµα και ύστερα από µερικές µέρες καπνίσµατος. Το κεντρικό νευρικό σύστηµα προσαρµόζεται πολύ γρήγορα στη χρήση νικοτίνης µε αποτέλεσµα ο εγκέφαλος να µαθαίνει να δραστηριοποιείται µε µια ορισµένη δόση νικοτίνης την ηµέρα, η οποία όµως σταδιακά αυξάνεται. Αυτό σηµαίνει ότι ο καπνιστής έχει ανάγκη όλο και περισσότερη νικοτίνη, ενώ ο εθισµός αυξάνεται ανάλογα µε τον αριθµό των τσιγάρων και τη διάρκεια του καπνίσµατος. Όσο για τους πρώην καπνιστές και τον κίνδυνο υποτροπής, ισχύει ό,τι και για τους υπόλοιπους εθισµούς. Ένα τσιγάρο δηλαδή αρκεί για να γυρίσει ο πρώην καπνιστής πίσω στο πακέτο. Σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας, τα δύο πρώτα χρόνια µετά τη διακοπή υπάρχουν οι περισσότερες πιθανότητες για υποτροπή, ενώ όσο περνούν τα χρόνια το ρίσκο µικραίνει. Η στατιστική πάντως δείχνει ότι η οργανωµένη υποστήριξη διπλασιάζει τις πιθανότητες επιτυχίας.
Βοηθήµατα… απεξάρτησης
• Υποκατάστατα νικοτίνης: Αυτοκόλλητα νικοτίνης, τσίχλες και καραµέλες νικοτίνης και εισπνεόµενα σκευάσµατα νικοτίνης υπάρχουν στα περισσότερα φαρµακεία. Παρέχουν ανακούφιση από τα συµπτώµατα του στερητικού συνδρόµου, αφού µέσω αυτών ο καπνιστής λαµβάνει µικρές ποσότητες νικοτίνης χωρίς τα άλλα βλαβερά συστατικά του καπνού. Κατά τη διάρκεια χρήσης τους (όχι πάνω από τρεις µήνες) δεν επιτρέπεται το κάπνισµα.
• Ιατρεία διακοπής καπνίσµατος: Υπάρχουν σε δηµόσια νοσοκοµεία και σε ιδιωτικές κλινικές. Η θεραπεία περιλαµβάνει συνδυασµό ψυχολογικής στήριξης και φαρµακευτικής αγωγής. Εκτός από τα υποκατάστατα νικοτίνης χρησιµοποιούνται και φάρµακα που δρουν στο κεντρικό νευρικό σύστηµα και µειώνουν την έντονη επιθυµία για νικοτίνη και τα συµπτώµατα στέρησης. Η θεραπεία διαρκεί τουλάχιστον τρεις έως έξι µήνες και, µετά το πέρας της, το άτοµο παρακολουθείται για ένα χρόνο.
• Βελονισµός: Προκαλεί απέχθεια προς το κάπνισµα και µπορεί να βοηθήσει σηµαντικά στο σύνδροµο στέρησης και στα προβλήµατα που προκύπτουν από τη διακοπή του όπως αϋπνία, πονοκεφάλους, αύξηση όρεξης. Απαιτούνται συνήθως από 3 έως 10 συνεδρίες.
Αλκοόλ
Τι συµβαίνει στον εγκέφαλο: Το αλκοόλ εισέρχεται στο στοµάχι µέσω του στόµατος. Μια µικρή ποσότητα αφοµοιώνεται εκεί και το υπόλοιπο πηγαίνει στο αίµα και εξαπλώνεται σ’ όλο το σώµα οδηγώντας, όταν ξεπεραστεί το µέτρο, σε µέθη, δηλαδή απώλεια ελέγχου µε αποτέλεσµα συνήθως το άτοµο να συνεχίζει να πίνει. Τα αλκοολικά άτοµα εκλαµβάνουν αυτή την απώλεια ελέγχου σαν µια κατάσταση βαθιάς χαλάρωσης ή αίσθηµα ευφορίας. Η µέθη ωστόσο στην πραγµατικότητα ισοδυναµεί µε δηλητηρίαση του οργανισµού που. εκτός από τις οργανικές βλάβες. µπορεί να προκαλέσει και οξυθυµία, βίαιη συµπεριφορά και, σε κάποιες περιπτώσεις, παραισθήσεις.
Ανατοµία του εθισµού: Οι άνθρωποι που πίνουν χωρίς µέτρο συνηθίζουν το αλκοόλ και χρειάζονται µεγαλύτερη ποσότητα κάθε φορά για να εξακολουθούν να αισθάνονται τις επιδράσεις του, ενώ ακόµα κι αν έχουν κάνει απεξάρτηση και απέχουν πολλά χρόνια, απαγορεύεται να ξαναβάλουν αλκοόλ στο στόµα τους, γιατί το πρώτο ποτό µπορεί να πυροδοτήσει µια αλυσιδωτή αντίδραση που θα ωθήσει το άτοµο να πιει περισσότερο.
Info
Ακόµα κι αν το άτοµο απεξαρτηθεί, ο κίνδυνος υποτροπής υπάρχει για όλες τις περιπτώσεις εθισµού, αφού ο εγκέφαλος σχηµατίζει µνήµη για την εθιστική συµπεριφορά. Αυτό σηµαίνει ότι τα περιβαλλοντικά ερεθίσµατα που
το άτοµο έχει συνδέσει µε τη χρήση της ουσίας έχουν την ικανότητα
να δηµιουργούν συνεχώς την επιθυµία για υποτροπή.
Βοηθήµατα… απεξάρτησης
• Οµάδες αυτοβοήθειας: Πρόκειται για οµάδες Ανωνύµων Αλκοολικών, οι οποίες λειτουργούν σε αρκετά µέρη της Ελλάδας. Η οργάνωσή τους στηρίζεται στην αρχή της αλληλοβοήθειας µεταξύ αλκοολικών και πρώην αλκοολικών µέσω ενός προγράµµατος 12 βηµάτων, χωρίς τη βοήθεια από ειδικούς.
• Θεραπευτικά πρόγραµµα εξωτερικής παρακολούθησης: Γίνονται συνήθως από τις θεραπευτικές κοινότητες (όπως π.χ. το πρόγραµµα ΑΛΦΑ του ΚΕΘΕΑ) και βασίζονται στην ψυχολογική υποστήριξη του ατόµου ώστε να απέχει από την κατανάλωση αλκοόλ, στη σταθεροποίηση της αποχής και στη µεταθεραπευτική φροντίδα µέσω ατοµικών και οµαδικών ψυχοθεραπευτικών συναντήσεων.
• Κλινικές για εξαρτηµένους ασθενείς: Ανήκουν σε ψυχιατρικά νοσοκοµεία ή ιδρύµατα για εξαρτήσεις ή σε κλινικές που εξειδικεύονται στην αντιµετώπιση προβληµάτων που σχετίζονται µε τους εθισµούς. Σε αυτές µπορούν να απευθυνθούν άτοµα που χρειάζονται αποτοξίνωση από το αλκοόλ.
Ναρκωτικά
Τι συµβαίνει στον εγκέφαλο: Επιστηµονικές έρευνες έχουν δείξει ότι τα ναρκωτικά επηρεάζουν τη λειτουργία του εγκεφάλου επιδρώντας στις δοµές του και προκαλώντας έντονα αισθήµατα ευχαρίστησης. Συγκεκριµένα, η καταναγκαστική χρήση και η απώλεια ελέγχου που χαρακτηρίζει τον εθισµό σε ουσίες είναι αποτέλεσµα της απορρύθµισης και δυσλειτουργίας των νευρωνικών συστηµάτων ανταµοιβής του εγκεφάλου. Η συνεχής χρήση ουσιών µεταβάλλει τη λειτουργία τους απορρυθµίζοντάς τα, ενώ ταυτόχρονα αρχίζουν να δυσλειτουργούν περιοχές που ελέγχουν την κρίση και τον έλεγχο των παρορµήσεων.
Ανατοµία του εθισµού: Οι νευροπροσαρµογές στον εγκέφαλο, αποτέλεσµα της επαναλαµβανόµενης λήψης εξαρτησιογόνων ουσιών, έχουν µεγάλη διάρκεια και κατά τη διακοπή χρήσης προκαλούν δυσάρεστα συµπτώµατα (σύνδροµο στέρησης) που οδηγούν στην επανάληψή της. Έτσι προκύπτει ένας φαύλος κύκλος µε αποτέλεσµα ο εθισµός να εξελίσσεται σε χρόνια ασθένεια. Τα άτοµα που εθίζονται στα ναρκωτικά δεν µπορούν να απαλλαχθούν µόνα τους. Χρειάζεται εξατοµικευµένη αντιµετώπιση και θεραπεία. Ακόµα και µετά την αποτοξίνωση όµως η θεραπεία πρέπει να συνεχίζεται για χρόνια µε ψυχολογική στήριξη σε θέµατα συµπεριφοράς ή και µε φάρµακα.
Η θεραπευτική αγωγή πάντως µπορεί να βοηθήσει τα εθισµένα άτοµα να έχουν µια φυσιολογική και παραγωγική ζωή.
Βοηθήµατα… απεξάρτησης
• Προγράµµατα συντήρησης µε χορήγηση φαρµάκων: Πρόκειται για µακροπρόθεσµη θεραπεία µε χορήγηση υποκαταστάτων, όπως µεθαδόνη σε εξωτερική βάση. Έχει καλύτερα αποτελέσµατα όταν συνοδεύεται από συµβουλευτική στήριξη. Βοηθούν στην καταστολή του συνδρόµου στέρησης, της σφοδρής επιθυµίας λήψης ναρκωτικών και στην εξουδετέρωση των δράσεων των ναρκωτικών στον οργανισµό.
• Θεραπευτικές κοινότητες: Σε αυτές υπάρχουν, ανάλογα µε την περίπτωση, βραχυπρόθεσµα ή µακροπρόθεσµα προγράµµατα. Η παρέµβαση είναι πολυφασική και περιλαµβάνει προετοιµασία, κύρια φάση θεραπείας, επανένταξη και µεταθεραπευτική φροντίδα. Οι παρεµβάσεις αυτές µπορούν να πραγµατοποιηθούν σε εντατική εξωτερική βάση (πάνω από 20 ώρες εβδοµαδιαίως), σε µη εντατική και σε πρόγραµµα διαµονής, χωρίς φάρµακα ή µε φάρµακα για την αντιµετώπιση διαταραχών που πιθανόν συνυπάρχουν, π.χ. σοβαρή κατάθλιψη κ.ά.
• Ψυχοθεραπεία ατοµική ή οικογενειακή: Βοηθά τον πρώην χρήστη αλλά και την οικογένεια να λύσει τα θέµατα που πιθανόν τον οδήγησαν στα ναρκωτικά και να υιοθετήσει συµπεριφορές που θα τον προφυλάξουν από τις υποτροπές. Έχει αποτέλεσµα όταν γίνεται σε συνδυασµό ή ακόµα και ύστερα από κάποιο πρόγραµµα απεξάρτησης. Επίσης η συµβουλευτική µπορεί να είναι πολύτιµη για τους γονείς των εφήβων στην πρόληψη του προβλήµατος.
Τζόγος
Τι συµβαίνει στον εγκέφαλο: Σήµερα υπάρχουν αρκετά στοιχεία που δείχνουν ότι ο τζόγος είναι µια εθιστική διαταραχή µε νευροβιολογικό υπόστρωµα. Σύµφωνα µε τις µελέτες αυτές, όταν κάποιος αναµένει οικονοµικά οφέλη ποντάροντας σε τυχερά παιχνίδια, ενεργοποιείται συγκεκριµένη περιοχή του συστήµατος ανταµοιβής του εγκεφάλου και παρουσιάζεται µεγάλη απελευθέρωση ντοπαµίνης, όπως ακριβώς συµβαίνει και µε τις εθιστικές ουσίες. Από την άλλη υπάρχει υπολειτουργία µιας συγκεκριµένης περιοχής του προµετωπιαίου φλοιού που καθιστά το άτοµο παρορµητικό µε αποτέλεσµα να δρα χωρίς να σκέφτεται τις συνέπειες των πράξεών του. Ο «παίκτης» λοιπόν είναι σε διέγερση όση ώρα παίζει και δυσκολεύεται ή αδυνατεί να σταµατήσει (µπορεί να ξεχάσει ακόµα και ότι πεινά). Αντίθετα, όταν δεν παίζει, µπορεί να νιώθει κατάθλιψη, νευρικότητα ή και αδιαφορία για πράγµατα που παλιά τον ευχαριστούσαν. Συχνά το εθισµένο στον τζόγο άτοµο δεν µπορεί να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του στη δουλειά, στο σπίτι και στις σχέσεις του, γεγονός που επηρεάζει τη ζωή και των άλλων.
Ανατοµία του εθισµού: Για να διατηρήσει ένα συγκεκριµένο επίπεδο ντοπαµίνης στον εγκέφαλό του χρειάζεται να παίζει και να ποντάρει συνεχώς. Η συµπεριφορά αυτή µοιάζει πολύ µε αυτή των χρηστών ουσιών. Είναι δύσκολο πάντως για το άτοµο να απαλλαγεί από την εξάρτηση µόνο του γιατί απαιτείται µεγάλη αυτοπειθαρχία και ισχυρό κίνητρο.
Βοηθήµατα… απεξάρτησης
• Οµάδες αυτοβοήθειας: Λειτουργούν λίγο-πολύ όπως οι οµάδες των Ανώνυµων Αλκοολικών. Η βασική σκέψη αυτών των οµάδων είναι ότι είσαι εξαρτηµένος και ότι θα παραµείνεις για πάντα, ακόµα κι αν δεν ξαναπαίξεις ποτέ, και το µόνο που µπορείς να κάνεις είναι να αντισταθείς στο παιχνίδι.
• Θεραπεία σε εξωτερική βάση: Μπορεί να γίνει από κάποια κοινότητα µε συµµετοχή σε συµβουλευτικά προγράµµατα στήριξης. Επίσης ο ρόλος του ψυχιάτρου µπορεί να αποδειχτεί πολύτιµος, καθώς συχνά απαιτείται η χορήγηση φαρµάκων, όπως αντικαταθλιπτικών ή αγχολυτικών, για την αντιµετώπιση ψυχολογικών διαταραχών που πιθανόν οδήγησαν στον τζόγο. Η οργανωµένη θεραπεία συνήθως κρατά 6 µήνες και περιλαµβάνει διαδικασίες αυτοελέγχου, ενώ εξετάζονται οι σκέψεις ή τα γεγονότα που συνήθως προηγούνται του τζόγου.
• Υποστήριξη οικογένειας: Οι άνθρωποι που ζουν στο περιβάλλον του εξαρτηµένου µπορεί να παίξουν σηµαντικό ρόλο σε ό,τι αφορά στον έλεγχο των χρηµάτων και την εξόφληση των χρεών που συνήθως έχει, πράγµα που µπορεί να βοηθήσει το άτοµο στην προσπάθεια απεξάρτησης.
Οι εθισµοί της εποχής
Η εξέλιξη της τεχνολογίας και ο σύγχρονος τρόπος ζωής µπορεί να έκαναν την καθηµερινότητά µας πιο άνετη, έφεραν όµως µαζί τους και νέες µορφές εθισµού.
∆ουλειά
Όταν γίνεται κύρια αιτία ύπαρξης ή το άτοµο νιώθει καλά µόνο όταν εργάζεται, µπορεί να αποκτήσει προβλήµατα στην υγεία και τις σχέσεις του, αφού δουλεύει πολλές ώρες. Ο εθισµός ίσως συνδέεται µε στρες ή διαταραχές παρορµήσεων.
Αγορές
Μοιάζει µε τον εθισµό στο αλκοόλ και στον τζόγο, µε την έννοια ότι το άτοµο όση ώρα ψωνίζει αισθάνεται ευφορία ή διέγερση, δεν µπορεί να ελέγξει αυτή την παρόρµησή του, δηµιουργεί ανεξέλεγκτα έξοδα, ενώ έχει ανάγκη από µια επόµενη «δόση» αγορών προκειµένου να καταφέρει να ξανανιώσει ευφορία (shopaholic). Αυτό το είδος εθισµού συνδέεται συχνά µε κάποιες ψυχιατρικές διαταραχές όπως είναι η διπολική ή ψυχαναγκαστική - καταναγκαστική διαταραχή (compulsive buying disorder).
Φαγητό
Τα φαγητό για κάποια άτοµα (ιδιαίτερα υπέρβαρα ή παχύσαρκα) µπορεί να έχει την ίδια περίπου επίδραση µε τα ναρκωτικά. Έρευνες δείχνουν ότι οι εθισµένοι στα ναρκωτικά και οι χρόνια παχύσαρκοι έχουν παρόµοιους υποδοχείς ντοπαµίνης στο εγκέφαλο, αφού όπως τα ναρκωτικά έτσι και το φαγητό προκαλεί την έκκρισή της. Τα άτοµα µε διατροφικό εθισµό έχουν συχνές κρίσεις υπερφαγίας, αισθάνονται καλά όταν τρώνε και σκέφτονται συνέχεια το φαγητό. Έτσι οδηγούνται στην παχυσαρκία και στα προβλήµατα υγείας που αυτή συνεπάγεται.
Sex
Χαρακτηρίζεται από την αδυναµία να ελέγξει κάποιος τις σεξουαλικές του παρορµήσεις, ακόµα και αν θέτει τον εαυτό του σε ρίσκο. Μπορεί π.χ. να κάνει σεξ χωρίς προφυλάξεις, συχνά one night stands µε πρόσωπα που δεν γνωρίζει, να εθιστεί στο cybersex ή στην πορνογραφία κ.λ.π.
Internet
Αποτελεί ένα σχετικά νέο φαινόµενο, που αποδεικνύει όπως και στον τζόγο ότι και περιβαλλοντικά ερεθίσµατα µπορούν να οδηγήσουν σε εθισµό. Επίσης έρευνες έχουν δείξει ότι όσοι εθίζονται στο Ιnternet παρουσιάζουν τις ίδιες εγκεφαλικές αλλαγές µε τα εθισµένα από ουσίες άτοµα. Τελικά το εθισµένο στο Ιnternet άτοµο µπορεί να οδηγηθεί σε µια εικονική ζωή που παρεµβαίνει στην καθηµερινότητά του, αφού µειώνονται η λειτουργικότητά του και οι κοινωνικές συναναστροφές, ενώ µπορεί ακόµα να µην κοιµάται κανονικά ή να ξεχνά να φάει.
Info
Tο στρες είναι ένας παράγοντας που µπορεί να αυξήσει το ρίσκο της υποτροπής στους εθισµούς.
Της Φλώρας Κασσαβέτη
Με τη συνεργασία των Γιώργου Καλαρρύτη, Κλινικού Ψυχολόγου - Ψυχοθεραπευτή - Θεραπευτή Οικογένειας - Σύµβουλου Τοξικοεξαρτήσεων, Γιώργου Παναγή, Αναπληρωτή Καθηγητή Βιοψυχολογίας Τµήµατος Ψυχολογίας Πανεπιστηµίου Κρήτης, και Σοφίας Παπαγιάννη, Ψυχίατρου, Προϊσταµένης του Προγράµµατος «ΙΑΣΩΝ» - ΕΚΕΨΥΕ
http://olagiatingunaika.blogspot.com/
