Επισημάνσεις στο ζήτημα Γ2β των Λατινικών του Ν. Α. Πέτσα*
Α. Το πρόβλημα
Η παρατήρηση Γ2β στο εξεταζόμενο μάθημα των λατινικών θεωρητικής κατεύθυνσης στις πανελλήνιες εξετάσεις Γ΄ τάξης ημερήσιου Γενικού Λυκείου (23/5/2011) ζητούσε να εξαρτηθεί μία περίοδος λόγου του μαθ.
49 από την φράση «Aliquis dicit». Το πρόβλημα που δημιουργήθηκε αφορά τον χρόνο του ρήματος της δευτερεύουσας αιτιολογικής: praeripuisset (όπως ήταν και στον ευθύ λόγο) ή :praeripuerit; Η απάντηση σχετίζεται άμεσα και αποκλειστικά με το απαρέμφατο: venisse, αν δηλαδή θα ληφθεί ως αρχικός χρόνος λόγω της εξάρτησής του από το: dicit ή αν θα ληφθεί ως ιστορικός χρόνος, παρά την εξάρτησή του από τον ενεστώτα: dicit.
Β. Η άποψή μου
Θεωρώ ορθό τον τύπο: praeripuisset, όπως θα γίνει ξεκάθαρα αντιληπτό στην συνέχεια, προτείνω όμως να ληφθούν σωστοί από τους διορθωτές και οι δύο τύποι και να βαθμολογηθεί η παρατήρηση μόνο με βάση τα: vocatum Brutum venisse.
Γ. Η τεκμηρίωση
Στο βιβλίο του καθηγητή για τα Λατινικά Λυκείου (ΟΕΔΒ Αθήνα 71994) σ.
10, οι ίδιοι οι συγγραφείς του σχολικού βιβλίου παραπέμπουν τον φιλόλογο στην σχολική Γραμματική αλλά και σε μεγάλα ξενόγλωσσα βοηθήματα (που του υποδεικνύουν), για να λύσει τις τυχόν απορίες του.
Η σχολική Γραμματική στη σ. 182 σημ. 1 κάνει λόγο για απαρέμφατο ή μετοχή ενεστώτα ή μέλλοντα, χωρίς να ξεκαθαρίζει τα πράγματα, διότι το
απαρέμφατο: venisse βρίσκεται σε παρακείμενο. Την ίδια ακριβώς θέση βρίσκει κανείς και στην Γραμματική της Λατινικής Γλώσσης του Θ. Α.
Κακριδή, Αθήνα χ.χ., σ. 229-30. Τα ξενόγλωσσα –κυρίως – βοηθήματα που συμβουλεύτηκα οδηγούν στον τύπο: praeripuisset. Αναφέρω τις σχετικές
παραπομπές:
1) Α. Γιαγκόπουλος, Συντακτικό της Λατινικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 375 ΙΙ. «Η υποτακτική ιστορικού χρόνου (παρατατικου –
υπερσυντελίκου) δευτερεύουσας πρότασης του ευθέος λόγου στον πλάγιο λόγο παραμένει αμετάβλητη, όποιος κι αν είναι ο χρόνος του κυρίου ρήματος. (Ακολουθούν παραδείγματα).
2) B. Gildersleeve – G. Lodge, Latin Grammar, New York 2009 (31894),
323 §518. «Sequence of Tenses after an Infinitive or Participle. – When a subordinate clause depends on an Infinitive or Participle, Gerund or Supine, the tense of that clause follows the tense of the Finite verb, if the Finite verb is Past; if the finite verb is Present, it follows the tense that the dependent verb would have had, if it had been independent. Dicit se interrogasse (original
interrogavi) quid egisses»
3) E. C. Woodcock, A New Latin syntax, London 2002 (11959), 223 §272
(2) «An original historic tense of the subjunctive remains unchanged, whatever the tense of the governing verb:
O. R. (Oratio Recta) Haec cum vidisset, Caesar constituit progredi.
O. O. (Oratio Obliqua) Dicunt Caesarem, cum illa vidisset, progredi constituisse.»
4) J. H. Allen – J. B. Greenough, New Latin Grammar, New York 2006 (11903), 379-80 § 585 a. «A subjunctive depending on a Perfect Infinitive is often in the Imperfect or Pluperfect, even if the verb of saying etc. is in a primary tense (cf. §485.j) Tarquinium dixisse ferunt tum exsulantem se intellexisse quos fidos amicos habuisset (Lael. 53)…[Here the main verb of saying, ferunt, is primary, but the time is carried back by dixisse and intellexisse, and the sequence then becomes secondary.]»
5) C. E. Bennett, New Latin Grammar, New York 31918, 212 §268.2. «A dependent Perfect Infinitive is treated as an historical tense wherever, if resolved into an equivalent indicative, it would be historical; as, – videor ostendisse quales dei essent,… (ostendisse here corresponds to an indicative, ostendi)»
6) W. G. Hale – C. D. Buck, A Latin Grammar, Alabama 1966 (11903), 252 §483. «It should be borne in mind that the Perfect Infinitive, like the Perfect Indicative, may be used either as a Past Aorist or as a Present Perfect.
dico patefactum esse Pontum, qui antea clausus fuisset (The tense of fuisset is relative, the point of view being that of the Past Aorist Infinitive patefactum esse.)»
7) A. Ernout – F. Thomas, Syntaxe latine, 2002 (11951), 411 §399.2) «Propositions subordonées ayant librement le temps voulu par le sens, qủ̉ il «concorde» ou non avec celui de la principale: relatives, sauf les finales; completives acec quod (quia); causales, concessives, temporelles, comparatives, conditionnelles à l̉ indicatif, etc…Ainsi, ces propositions peuvent ê à l̉ imparfait ou au plus-que-parfait du subjonctif,alors que la principale est au présent:
Pl., Au. 470-1: credo edepol ego illi mercedem gallo pollicitos (esse) coquos, si ad palam facisset»
8) J. B. Hofmann – H. Rubenbauer, Lateinische Grammatik, München 91975, 269 §229.3. «Bei Abhängigkeit eines Nebensatzes von einer infinitiven Verbalform (Infinitiv, Partizip, Gerundium, Supinum) richtet sich die Zeitfolge nach dem nächst übergeordneten Verbum finitum; Nur der Infinitiv (und meist auch das Partizip) Perfect bedingt ohne Rücksicht auf das übergeordnete Verbum die Zeitfolge eines Nebentempus.
Satis docuisse videor (=fortasse s. docui), hominis natura quanto omnes ante iret animantes.»
9) Kühner – C. Stegmann, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache, Darmstadt 41962, II, 182 §180. 8. «Eine Ausnahme machen nur Infinitiv und Partizip des Perfekts; da diese Formen fast immer Handlungen der Vergangenheit bezeichnen, so haben sie in der Regel präteritale Zeitfolge» (ακολουθούν παραδείγμ ατα) και παρακάτω, 183, §183. 9. «Neben einem präsentischen (oder futurischen) Hauptsatze wird die Consecutio Temporum eines Nebensatzes, der einem vom Hauptsatze abhängigen Infin. oder Coni. Perfecti untergeordnet ist, nicht durch den Hauptsatz bestimmt, sondern der Nebensatz erhält diejenige Zeitform, welche er haben würde, wenn statt des abhängigen Infinitivs oder Konjunktivs ein unabhängiger Satz stände.)» (ακολουθούν
παραδείγματα)
Δ. Η πρόταση
Κανείς δεν μπορεί και δεν πρέπει να αμφισβητήσει τις γνώσεις, την ευσυνειδησία, την υπευθυνότητα και την παιδαγωγική επάρκεια όλων εκείνων που είναι υπεύθυνοι για τις πανελλήνιες εξετάσεις. Σ᾿ αυτούς κυρίως απευθύνεται το παραπάνω κείμενο. Στη συγκεκριμένη παρατήρηση μία αβλεψία δεν πρέπει να στερήσει πολύτιμα μόρια από τους μαθητές και η λύση του προβλήματος είναι απλή: μία σύντομη διευκρίνιση στους διορθωτές να γίνουν δεκτοί και οι δύο τύποι. Ευελπιστώ πως θα επιτελέσουν στο ακέραιο το καθήκον τους με γνώμονα την επιστημονική δεο! ντολογία και την παιδαγωγική ευθύνη.
* Ο Ν. Α. Πέτσας είναι εκπαιδευτικός στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Δρ Κλασικής Φιλολογίας του Α.Π.Θ., και διδάσκει το μάθημα των Λατινικών ανελλιπώς από το 1985, αρχικά στην ιδιωτική και στη συνέχεια στην δημόσια εκπαίδευση.
Το γεγονός ότι ακόμα και ξένα συντακτικά και γραμματικές συνηγορούν υπέρ της διατήρησης υπτ. παρατ. ή υπερσ. στον πλάγιο λόγο, θα πρέπει να οδηγήσει την επιτροπή σε άμεση ανασκευή της προηγούμενης οδηγίας της,
ώστε να ληφθούν και οι δύο απαντήσεις ορθές.Ούτως ή άλλως, τούτων δοθέντων, την ευθύνη φέρουν οι επιλέγοντες τα θέματα των εξετάσεων.Λάθη μπορεί να συμβούν, αν και εν προκειμένω κάτι τέτοιο είναι απαράδεκτο, η γενναιότητα όμως της παραδοχής τους και της αποκαταστάσεως της επιστημονικής αλήθειας δεν είναι απλώς καλοδεχούμενη αλλά επιβεβλημένη, χάριν των μαθητών, που δεν φταίνε σε τίποτε.
ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ
